เอกสหสฺสํ ทฺเวสหสฺสานีติ เอวํ สหสฺเสน เจ ปริจฺฉินฺนา คาถา โหนฺติ, ตา จ อนตฺถปทสํหิตา อากาสวณฺณปพฺพตวณฺณาทีนิ ปกาสเกหิ อนิพฺพานทีปเกหิ อนตฺถเกหิ ปเทหิ สํหิตา ยาว พหุกา โหนฺติ, ตาว ปาปิกา เอวาติ อตฺโถ ฯ เอกํ คาถาปทํ เสยฺโยติ ‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ…เป.… ยถา มตา’’ติ (ธ. ป. 21) เอวรูปา เอกคาถาปิ เสยฺโยติ อตฺโถฯ

กุมารกสฺสปตฺเถรวตฺถุ

[217] นวเม เอกํ พุทฺธนฺตรํ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโนติ สาวกโพธิยา นิยตตาย ปุญฺญสมฺภารสฺส จ สาติสยตฺตา วินิปาตํ อคนฺตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโนฯ ‘‘เอกิสฺสา กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺวา ตเมวสฺส อุปฺปนฺนภาวํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ – ‘‘สา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาติ กุลทาริกาฯ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถฯ เตน วุจฺจมานํ วิเสสํ โชตยติฯ กุลฆรนฺติ ปติกุลเคหํฯ คพฺภนิมิตฺตนฺติ คพฺภสฺส สณฺฐิตภาววิคฺคหํฯ สติปิ วิสาขาย สาวตฺถิวาสิกุลปริยาปนฺนตฺเต ตสฺสา ตตฺถ ปธานภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘วิสาขญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ ยถา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา, วาสิฏฺโฐปิ อาคโต’’ติฯ ภควตา เอวํ คหิตนามตฺตาติ โยชนาฯ ยสฺมา ราชปุตฺตา โลเก ‘‘กุมารา’’ติ โวหรียนฺติ, อยญฺจ รญฺโญ กิตฺติมปุตฺโต, ตสฺมา อาห – ‘‘รญฺโญ…เป.… สญฺชานิํสู’’ติฯ

ปญฺจทส ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวาติ ‘‘ภิกฺขุ, ภิกฺขุ, อยํ วมฺมิโก รตฺติํ ธูปายติ, ทิวา ปชฺชลตี’’ติอาทินา วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. 1.249) อาคตนเยน ปญฺจทส ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวาฯ ปายาสิรญฺโญติ ‘‘นตฺถิ ปรโลโก, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ (ที. นิ. 2.410, 412) เอวํลทฺธิกสฺส ปายาสิราชสฺสฯ ราชา หิ ตทา อนภิสิตฺโต หุตฺวา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนเสตพฺยนครํ อชฺฌาวสนฺโต อิมํ ทิฏฺฐิํ คณฺหิฯ ปญฺจทสหิ ปญฺเหหิ ปฏิมณฺเฑตฺวาติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, ราชญฺญ, อิเม จนฺทิมสูริยา อิมสฺมิํ วา โลเก ปรสฺมิํ วา เทวา วา เต มนุสฺสา’’ติ เอวมาทีหิ (ที. นิ. 2.411) ปญฺจทสหิ ปญฺเหหิ ปฏิมณฺฑิตํ กตฺวาฯ สุตฺตนฺเตติ ปายาสิสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 2.406 อาทโย)ฯ

มหาโกฏฺฐิกตฺเถรวตฺถุ

[218] ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ตติยเอตทคฺควคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 4. จตุตฺถเอตทคฺควคฺควณฺณนา

อานนฺทตฺเถรวตฺถุ

[219-223] จตุตฺถวคฺคสฺส ปฐเม เหฏฺฐา วุตฺตปฺปมาณนฺติ เหฏฺฐา โกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ ‘‘ตสฺส ธุรปตฺตานิ นวุติหตฺถานิ โหนฺติ, เกสรํ ติํสหตฺถํ, กณฺณิกา ทฺวาทสหตฺถา, ปาเทน ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ เอกาทสหตฺถ’’นฺติ เอวํ วุตฺตปฺปมาณํฯ รญฺโญ เปเสสีติ ปจฺจนฺตสฺส กุปิตภาวํ อาโรเจตฺวา เปเสสิฯ เถรคาถาสํวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.1016 อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา) ปน ‘‘ปจฺจนฺตสฺส กุปิตภาวํ รญฺโญ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมสิ, ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘วรํ เต, สุมน, ทมฺมิ, คณฺหาหี’ติ อาหา’’ติ วุตฺตํฯ น เมตํ จิตฺตํ อตฺถีติ มม เอวรูปํ จิตฺตํ นตฺถิฯ อวญฺฌนฺติ อตุจฺฉํฯ อญฺญํ วเรหีติ อญฺญํ ปตฺเถหิ, อญฺญํ คณฺหาหีติ วุตฺตํ โหติฯ อุทกํ อธิฏฺฐายาติ ‘‘อุทกํ โหตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวาฯ คเตนาติ คมเนนฯ น อามิสจกฺขุกาติ จีวราทิปจฺจยสงฺขาตํ อามิสํ น โอโลเกนฺติฯ

วสนฏฺฐานสภาเคเยวาติ วสนฏฺฐานสมีเปเยวฯ เอกนฺตวลฺลโภติ อุปฏฺฐากฏฺฐาเน เอกนฺเตน วลฺลโภฯ เอตสฺเสวาติ เอตสฺเสว ภิกฺขุสฺสฯ ทฺเวชฺฌกถา น โหนฺตีติ ทฺวิธาภูตกถา น โหนฺติ, อเนกนฺติกกถา น โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อนิพทฺธาติ อนิยตาฯ โลหิเตน คลนฺเตนาติ อิตฺถมฺภูตกฺขาเน กรณวจนํ, คลนฺเตน โลหิเตน ยุตฺโตติ อตฺโถฯ อนฺวาสตฺโตติ อนุคโตฯ อุฏฺเฐหิ, อาวุโส อานนฺท, อุฏฺเฐหิ, อาวุโส อานนฺทาติ ตุริเต อิทมาเมฑิตวจนํฯ ทุวิเธน อุทเกนาติ สีตุทเกน อุณฺหุทเกน จฯ ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐนาติ ขุทฺทกํ มหนฺตํ มชฺฌิมนฺติ เอวํ ติปฺปกาเรน ทนฺตกฏฺเฐนฯ นว วาเร อนุปริยายตีติ สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย ถินมิทฺธวิโนทนตฺถํ นวกฺขตฺตุํ อนุปริยายติฯ เตเนวาห – ‘‘เอวญฺหิสฺส อโหสี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อุรุเวลกสฺสปตฺเถรวตฺถุ

[224] ทุติเย ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิตฺถารโต วินยปาฬิยํ อาคตเมวฯ