พาหิยทารุจีริยตฺเถรวตฺถุ

[216] อฏฺฐเม เอกรตฺติวาเสน คนฺตฺวาติ เทวตานุภาเวน คนฺตฺวาฯ ‘‘พุทฺธานุภาเวนา’’ติปิ วทนฺติฯ เอวํ คโต จ วิหารํ ปวิสิตฺวา สมฺพหุเล ภิกฺขู ภุตฺตปาตราเส กายาลสิยวิโมจนตฺถาย อพฺโภกาเส จงฺกมนฺเต ทิสฺวา ‘‘กหํ เอตรหิ สตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภิกฺขู ‘‘สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตฺวํ ปน กุโต อาคโต’’ติ? สุปฺปารกา อาคโตมฺหีติฯ กทา นิกฺขนฺโตสีติ? หิยฺโย สายํ นิกฺขนฺโตมฺหีติฯ ทูรโต อาคโต, ตว ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา โถกํ วิสฺสมาหิ, อาคตกาเล สตฺถารํ ทกฺขิสฺสตีติฯ อหํ, ภนฺเต, สตฺถุ วา อตฺตโน วา ชีวิตนฺตรายํ น ชานามิ, เอกรตฺเตเนวมฺหิ กตฺถจิ อฏฺฐตฺวา อนิสีทิตฺวา วีสโยชนสติกํ มคฺคํ อาคโต, สตฺถารํ ปสฺสิตฺวาว วิสฺสมิสฺสามีติฯ โส เอวํ วตฺวา ตรมานรูโป สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อโนปมาย พุทฺธสิริยา ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘จิรสฺสํ วต เม ทิฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอณตสรีโร คนฺตฺวา อนฺตรวีถิยเมว ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา เอวมาห – ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ เม สุคโต ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘อกาโล โข ตาว, พาหิย, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐมฺหิ ปิณฺฑายา’’ติ ปฏิกฺขิปิ ฯ ตํ สุตฺวา พาหิโย, ‘‘ภนฺเต, สํสาเร สํสรนฺเตน กพฬีการาหาโร น โน ลทฺธปุพฺโพ, ตุมฺหากํ วา มยฺหํ วา ชีวิตนฺตรายํ น ชานามิ, เทเสถ เม ธมฺม’’นฺติฯ สตฺถา ทุติยมฺปิ ปฏิกฺขิปิเยวฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อิมสฺส มํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ อชฺโฌตฺถฏํ โหติ, พลวปีติเวเคน ธมฺมํ สุตฺวาปิ น สกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิตุํ, มชฺฌตฺตุเปกฺขา ตาว ติฏฺฐตุ, เอกรตฺเตเนว วีสโยชนสตํ มคฺคํ อาคตตฺตา ทรโถปิสฺส พลวา, โสปิ ตาว ปฏิปฺปสฺสมฺภตู’’ติฯ ตสฺมา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตติยํ ยาจิโต อนฺตรวีถิยํ ฐิโตว ‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา (อุทา. 10) นเยน ธมฺมํ เทเสติฯ อิมมตฺถํ สํขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺถารํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนฺตรฆเรติ อนฺตรวีถิยํฯ

อปริปุณฺณปตฺตจีวรตาย ปตฺตจีวรํ ปริเยสนฺโตติ โส กิร วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺโต ‘‘ภิกฺขุนา นาม อตฺตโน ปจฺจเย ลภิตฺวา อญฺญํ อโนโลเกตฺวา สยเมว ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกภิกฺขุสฺสปิ ปตฺเตน วา จีวเรน วา สงฺคหํ นากาสิฯ เตนสฺส ‘‘อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ น อทาสิฯ ตาวเทว จ ปพฺพชฺชํ ยาจิโต ‘‘ปริปุณฺณํ เต ปตฺตจีวร’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อปริปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสาหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ตสฺมา โส ปตฺตจีวรํ ปริเยสนฺโต สงฺการฏฺฐานโต โจฬขณฺฑานิ สํกฑฺฒติฯ

สหสฺสมปีติ ปริจฺเฉทวจนํฯ

เอกสหสฺสํ ทฺเวสหสฺสานีติ เอวํ สหสฺเสน เจ ปริจฺฉินฺนา คาถา โหนฺติ, ตา จ อนตฺถปทสํหิตา อากาสวณฺณปพฺพตวณฺณาทีนิ ปกาสเกหิ อนิพฺพานทีปเกหิ อนตฺถเกหิ ปเทหิ สํหิตา ยาว พหุกา โหนฺติ, ตาว ปาปิกา เอวาติ อตฺโถ ฯ เอกํ คาถาปทํ เสยฺโยติ ‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ…เป.… ยถา มตา’’ติ (ธ. ป. 21) เอวรูปา เอกคาถาปิ เสยฺโยติ อตฺโถฯ

กุมารกสฺสปตฺเถรวตฺถุ

[217] นวเม เอกํ พุทฺธนฺตรํ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโนติ สาวกโพธิยา นิยตตาย ปุญฺญสมฺภารสฺส จ สาติสยตฺตา วินิปาตํ อคนฺตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺติํ อนุภวมาโนฯ ‘‘เอกิสฺสา กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺวา ตเมวสฺส อุปฺปนฺนภาวํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ – ‘‘สา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาติ กุลทาริกาฯ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถฯ เตน วุจฺจมานํ วิเสสํ โชตยติฯ กุลฆรนฺติ ปติกุลเคหํฯ คพฺภนิมิตฺตนฺติ คพฺภสฺส สณฺฐิตภาววิคฺคหํฯ สติปิ วิสาขาย สาวตฺถิวาสิกุลปริยาปนฺนตฺเต ตสฺสา ตตฺถ ปธานภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘วิสาขญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ ยถา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา, วาสิฏฺโฐปิ อาคโต’’ติฯ ภควตา เอวํ คหิตนามตฺตาติ โยชนาฯ ยสฺมา ราชปุตฺตา โลเก ‘‘กุมารา’’ติ โวหรียนฺติ, อยญฺจ รญฺโญ กิตฺติมปุตฺโต, ตสฺมา อาห – ‘‘รญฺโญ…เป.… สญฺชานิํสู’’ติฯ

ปญฺจทส ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวาติ ‘‘ภิกฺขุ, ภิกฺขุ, อยํ วมฺมิโก รตฺติํ ธูปายติ, ทิวา ปชฺชลตี’’ติอาทินา วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. 1.249) อาคตนเยน ปญฺจทส ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวาฯ ปายาสิรญฺโญติ ‘‘นตฺถิ ปรโลโก, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ (ที. นิ. 2.410, 412) เอวํลทฺธิกสฺส ปายาสิราชสฺสฯ ราชา หิ ตทา อนภิสิตฺโต หุตฺวา ปเสนทินา โกสเลน ทินฺนเสตพฺยนครํ อชฺฌาวสนฺโต อิมํ ทิฏฺฐิํ คณฺหิฯ ปญฺจทสหิ ปญฺเหหิ ปฏิมณฺเฑตฺวาติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, ราชญฺญ, อิเม จนฺทิมสูริยา อิมสฺมิํ วา โลเก ปรสฺมิํ วา เทวา วา เต มนุสฺสา’’ติ เอวมาทีหิ (ที. นิ. 2.411) ปญฺจทสหิ ปญฺเหหิ ปฏิมณฺฑิตํ กตฺวาฯ สุตฺตนฺเตติ ปายาสิสุตฺตนฺเต (ที. นิ. 2.406 อาทโย)ฯ

มหาโกฏฺฐิกตฺเถรวตฺถุ

[218] ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ตติยเอตทคฺควคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 4. จตุตฺถเอตทคฺควคฺควณฺณนา