เมนู

โสณโกฬิวิสตฺเถรวตฺถุ

[205] สตฺตเม หาเปตพฺพเมว อโหสิ อจฺจารทฺธวีริยตฺตาฯ อุทเกน สมุปพฺยูฬฺเหติ อุทเกน ถลํ อุสฺสาเรตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ราสิกเตฯ หริตูปลิตฺตายาติ โคมยปริภณฺฑกตายฯ ติวิเธน อุทเกน โปเสนฺตีติ ขีโรทกํ คนฺโธทกํ เกวโลทกนฺติ เอวํ ติวิเธน อุทเกน โปเสนฺติ ปริปาเลนฺติฯ ปริสฺสาเวตฺวาติ ปริโสเธตฺวา คหิเต ตณฺฑุเลติ โยเชตพฺพํฯ เทโว มญฺเญติ เทโว วิย วีโณวาเทนาติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อจฺจายตา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมิํ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺญา วาติ? โน เหตํ, ภนฺเตติฯ เอวเมว โข, โสณ, อจฺจารทฺธวีริยํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, อติสิถิลวีริยํ โกสชฺชาย สํวตฺตติฯ ตสฺมาติห ตฺวํ, โสณ, วีริยสมตํ อธิฏฺฐห, อินฺทฺริยานญฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌา’’ติ (มหาว. 243) เอวํ วีณํ อุปมํ กตฺวา ปวตฺติเตน วีโณปโมวาเทนฯ วีริยสมถโยชนตฺถายาติ วีริยสฺส สมเถน โยชนตฺถายฯ

โสณกุฏิกณฺณตฺเถรวตฺถุ

[206] อฏฺฐเม กุฏิกณฺโณติ วุจฺจตีติ ‘‘โกฏิกณฺโณ’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘กุฏิกณฺโณ’’ติ โวหรียติฯ กุลฆเร ภวา กุลฆริกาฯ สา กิร อวนฺติรฏฺเฐ กุลฆเร มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิสฺส ภริยาฯ ทสพลสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย จินฺเตสีติ อิทํ องฺคุตฺตรภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สปริโส ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม ธมฺมเทสนํ อสฺโสสิ, น จ กญฺจิ วิเสสํ อธิคญฺฉิฯ กสฺมา? โส หิ ธมฺมํ สุณนฺโต เหมวตํ อนุสฺสริตฺวา ‘อาคโต นุ โข เม สหายโก, โน’ติ ทิสาทิสํ โอโลเกตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต ‘วญฺจิโต เม สหาโย, โย เอวํ วิจิตฺตปฺปฏิภานํ ภควโต เทสนํ น สุณาตี’ติ วิกฺขิตฺตจิตฺโต อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา ปฏิสนฺธิชาติอภินิกฺขมนโพธิปรินิพฺพาเนสฺเวว ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ หุตฺวาว ปฏิวิคจฺฉนฺติ, น จิรฏฺฐิติกานิ โหนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน (สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30) ปน ตานิ สวิเสสานิ หุตฺวา จิรตรํ ฐตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ติโยชนสหสฺสํ หิมวนฺตํ อกาลปุปฺผิตํ ทิสฺวา’’ติอาทิฯ อคฺคพลกายาติ สพฺพปุรโต คจฺฉนฺตา พลกายาฯ เกน ปุปฺผิตภาวํ ชานาสีติ เกน การเณน หิมวนฺตสฺส ปุปฺผิตภาวํ ชานาสีติ, เยน การเณน อิมํ อกาลปุปฺผปาฏิหาริยํ ชาตํ, ตํ ชานาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส ปวตฺติตภาวนฺติ ตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส ภควตา ปวตฺติตภาวํฯ สทฺเท นิมิตฺตํ คณฺหีติ สทฺเท อาการํ สลฺลกฺเขสิฯ

ตโตติ ‘‘อหํ ‘เอตํ อมตธมฺมํ ตมฺปิ ชานาเปสฺสามี’ติ ตว สนฺติกํ อาคโตสฺมี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตทนนฺตรนฺติ อตฺโถฯ

สาตาคิโร เหมวตสฺส พุทฺธุปฺปาทํ กเถตฺวา ตํ ภควโต สนฺติกํ อาเนตุกาโม ‘‘อชฺช ปนฺนรโส’’ติอาทิคาถมาหฯ ตตฺถ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.153) อชฺชาติ อยํ รตฺตินฺทิโว ปกฺขคณนโต ปนฺนรโส, อุปวสิตพฺพโต อุโปสโถฯ ตีสุ วา อุโปสเถสุ อชฺช ปนฺนรโส อุโปสโถ, น จาตุทฺทสิอุโปสโถ, น สามคฺคีอุโปสโถฯ ทิวิ ภวานิ ทิพฺพานิ, ทิพฺพานิ เอตฺถ อตฺถีติ ทิพฺพานิฯ กานิ ตานิ? รูปานิฯ ตญฺหิ รตฺติํ เทวานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุโต สนฺนิปติตานํ สรีรวตฺถาภรณวิมานปฺปภาหิ อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิรหิตาย จนฺทปฺปภาย จ สกลชมฺพุทีโป อลงฺกโต อโหสีติ อติวิย อลงฺกโต จ ปริวิสุทฺธิเทวสฺส ภควโต สรีรปฺปภายฯ เตนาห – ‘‘ทิพฺพา รตฺติ อุปฏฺฐิตา’’ติฯ

เอวํ รตฺติคุณวณฺณนาปเทเสนปิ สหายสฺส จิตฺตํ ปสาทํ ชเนนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ กเถตฺวา อาห – ‘‘อโนมนามํ สตฺถารํ, หนฺท ปสฺสาม โคตม’’นฺติฯ ตตฺถ อโนเมหิ อลามเกหิ สพฺพาการปริปูเรหิ คุเณหิ นามํ อสฺสาติ อโนมนาโมฯ ตถา หิสฺส ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส 97; ปฏิ. ม. 1.162) นเยน พุทฺโธติ อโนเมหิ คุเณหิ นามํฯ ‘‘ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา’’ติอาทินา (มหานิ. 84) นเยน ภควาติ อโนเมหิ คุเณหิ นามํฯ เอส นโย ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน’’ติอาทีสุฯ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺเถหิ เทวมนุสฺเส อนุสาสติ ‘‘อิมํ ปชหถ, อิมํ สมาทาย วตฺตถา’’ติ สตฺถาฯ ตํ อโนมนามํ สตฺถารํฯ หนฺทาติ วจสายตฺเถ นิปาโตฯ ปสฺสามาติ เตน อตฺตานํ สห สงฺคเหตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนพหุวจนํฯ โคตมนฺติ โคตมโคตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สตฺถา, น สตฺถา’’ติ มา วิมติํ อกาสิ, เอกนฺตพฺยวสิโต หุตฺวาว เอหิ ปสฺสาม โคตมนฺติฯ

เอวํ วุตฺเต เหมวโต ‘‘อยํ สาตาคิโร ‘อโนมนามํ สตฺถาร’นฺติ ภณนฺโต ตสฺส สพฺพญฺญุตํ ปกาเสติ, สพฺพญฺญุโน จ ทุลฺลภา โลเก, สพฺพญฺญุปฏิญฺเญหิ ปูรณาทิสทิเสเหว โลโก อุปทฺทุโตฯ

โส ปน ยทิ สพฺพญฺญู, อทฺธา ตาทิลกฺขณํ ปตฺโต ภวิสฺสติ, เตน เอวํ คเหสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาทิลกฺขณํ ปุจฺฉนฺโต อาห – ‘‘กจฺจิ มโน’’ติอาทิฯ ตตฺถ กจฺจีติ ปุจฺฉาฯ มโนติ จิตฺตํฯ สุปณิหิโตติ สุฏฺฐุ ฐปิโต อจโล อสมฺปเวธีฯ สพฺเพสุ ภูเตสุ สพฺพภูเตสุฯ ตาทิโนติ ตาทิลกฺขณํ ปตฺตสฺเสว สโตฯ ปุจฺฉา เอว วา อยํ ‘‘โส ตว สตฺถา สพฺพภูเตสุ ตาที, อุทาหุ โน’’ติฯ อิฏฺเฐ อนิฏฺเฐจาติ เอวรูเป อารมฺมเณฯ สงฺกปฺปาติ วิตกฺกาฯ วสีกตาติ วสํ คมิตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตํ สตฺถารํ วทสิ, ตสฺส เต สตฺถุโน กจฺจิ ตาทิลกฺขณํ สมฺปตฺตสฺส สโต สพฺพภูเตสุ มโน สุปณิหิโต, อุทาหุ ยาว ปจฺจยํ น ลภติ, ตาว สุปณิหิโต วิย ขายติฯ โส วา เต สตฺถา กจฺจิ สพฺพภูเตสุ สตฺเตสุ ตาที, อุทาหุ โน, เย จ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อารมฺมเณสุ ราคโทสวเสน สงฺกปฺปา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตฺยาสฺส กจฺจิ วสีกตา, อุทาหุ กทาจิ เตสมฺปิ วเสน วตฺตตีติฯ

ตีณิ วสฺสานีติ โสณสฺส ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ตีณิ วสฺสานิฯ ตทา กิร ภิกฺขู เยภุยฺเยน มชฺฌิมเทเสเยว วสิํสุ, ตสฺมา ตตฺถ กติปยา เอว อเหสุํฯ เต จ เอกสฺมิํ นิคเม เอโก ทฺเวติ เอวํ วิสุํ วิสุํ วสิํสุ, เถรานญฺจ กติปเย ภิกฺขู อาเนตฺวา อญฺเญสุ อานียมาเนสุ ปุพฺพํ อานีตา เกนจิเทว กรณีเยน ปกฺกมิํสุ, กญฺจิ กาลํ อาคเมตฺวา ปุน เตสุ อานียมาเนสุ อิตเร ปกฺกมิํสุ, เอวํ ปุนปฺปุนํ อานยเนน สนฺนิปาโต จิเรเนว อโหสิ, เถโร จ ตทา เอกวิหารี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตีณิ วสฺสานิ คณํ ปริเยสิตฺวา’’ติฯ ตีณิ วสฺสานีติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ สตฺถุ อธิปฺปายํ ญตฺวาติ อตฺตโน อาณาปเนเนว ‘‘อิมินา สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุกาโม ภควา’’ติ สตฺถุ อธิปฺปายํ ชานิตฺวาฯ ภควา กิร เยน สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุกาโม, ตสฺส เสนาสนปญฺญตฺติยํ อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปติฯ

อชฺโฌกาเส วีตินาเมตฺวาติ อชฺโฌกาเส นิสชฺชาย วีตินาเมตฺวาฯ

ยสฺมา ภควา อายสฺมโต โสณสฺส สมาปตฺติสมาปชฺชเนน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต สาวกสาธารณา สพฺพา สมาปตฺติโย อนุโลมปฺปฏิโลมํ สมาปชฺชนฺโต พหุเทว รตฺติํ อชฺโฌกาเส นิสชฺชาย วีตินาเมตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา วิหารํ ปาวิสิ, ตสฺมา อายสฺมาปิ โสโณ ภควโต อธิปฺปายํ ญตฺวา ตทนุรูปํ สพฺพา ตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต พหุเทว รตฺติํ อชฺโฌกาเส นิสชฺชาย วีตินาเมตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา วิหารํ ปาวิสีติ วทนฺติฯ ปวิสิตฺวา จ ภควตา อนุญฺญาโต จีวรติโรกรณิยํ กตฺวา ภควโต ปาทปสฺเส นิสชฺชาย วีตินาเมสิฯ อชฺเฌสีติ อาณาเปสิฯ ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุนฺติ ภิกฺขุ ตุยฺหํ ธมฺโม ภาสิตุํ อุปฏฺฐาตุ, ญาณมุขํ อาคจฺฉตุ, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ ภณาหีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกวคฺคิยานีติ อฏฺฐกวคฺคภูตานิ กามสุตฺตาทิโสฬสสุตฺตานิ (มหานิ. 1)ฯ สุคฺคหิโตติ สมฺมา อุคฺคหิโตฯ สพฺเพ วเร ยาจีติ วินยธรปญฺจเมน คเณน อุปสมฺปทา ธุวนฺหานํ จมฺมตฺถรณํ คณงฺคณูปาหนํ จีวรวิปฺปวาโสติ อิเม ปญฺจ วเร ยาจิฯ สุตฺเต อาคตเมวาติ อุทานปาฬิยํ อาคตสุตฺตํ สนฺธาย วทติฯ

สีวลิตฺเถรวตฺถุ

[207] นวเม สากจฺฉิตฺวา สากจฺฉิตฺวาติ รญฺญา สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌนวเสน ปุนปฺปุนํ สากจฺฉํ กตฺวาฯ คุฬทธินฺติ ปตฺถินฺนํ คุฬสทิสํ กฐินทธิํฯ อติอญฺฉิตุนฺติ อติวิย อากฑฺฒิตุํฯ กญฺชิยํ วาเหตฺวาติ ทธิมตฺถุํ ปวาเหตฺวา, ปริสฺสาเวตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ทธิโต กญฺชิยํ คเหตฺวา’’ติปิ ปาโฐฯ นฺติ สุปฺปวาสํฯ พีชปจฺฉิํ ผุสาเปนฺตีติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยาว น อุกฺกฑฺฒนฺตีติ ยาว ทาเน น อุกฺกฑฺฒนฺติ, ทาตุกามาว โหนฺตีติ อธิปฺปาโย มหาทุกฺขํ อนุโภสีติ ปสวนิพนฺธนํ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุโภสิฯ สามิกํ อามนฺเตตฺวาติ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ติพฺพาหิ ขราหิ ทุกฺขเวทนาหิ ผุฏฺฐา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย อิมสฺส เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสติฯ สุปฺปฏิปนฺโน วต ตสฺส ภควโต สาวกสงฺโฆ, โย อิมสฺส เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโนฯ สุสุขํ วต นิพฺพานํ, ยตฺถิทํ เอวรูปํ ทุกฺขํ น สํวิชฺชตี’’ติ (อุทา. 18) อิเมหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ ตํ ทุกฺขํ อธิวาเสนฺตี สตฺถุ สนฺติกํ เปเสตุกามตาย สามิกํ อามนฺเตตฺวาฯ ปุเร มรณาติ มรณโต ปุเรตรเมวฯ อิงฺคิตนฺติ อาการํฯ ชีวิตภตฺตนฺติ ชีวิตสํสเย ทาตพฺพภตฺตํฯ สพฺพกมฺมกฺขโม อโหสีติ สตฺตวสฺสิเกหิ ทารเกหิ กาตพฺพํ ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กาตุํ สมตฺถตาย สพฺพสฺส กมฺมสฺส ขโม อโหสิฯ เตเนว โส สตฺตาหํ มหาทาเน ทียมาเน ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ธมฺมกรณํ อาทาย สงฺฆสฺส อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิฯ

โยมนฺติอาทิคาถาย ‘‘โย ภิกฺขุ อิมํ ราคปลิปถญฺเจว กิเลสทุคฺคญฺจ สํสารวฏฺฏญฺจ จตุนฺนํ สจฺจานํ อปฺปฏิวิชฺฌนกโมหญฺจ อตีโต จตฺตาโร โอเฆ ติณฺโณ หุตฺวา ปารํ อนุปฺปตฺโต, ทุวิเธน ฌาเนน ฌายี, ตณฺหาย อภาเวน อเนโช, กถํกถาย อภาเวน อกถํกถี, อุปาทานานํ อภาเวน อนุปาทิยิตฺวา กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโต, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามี’’ติ อตฺโถฯ

สพฺเพสํเยว ปน เกสานํ โอโรปนญฺจ อรหตฺตสจฺฉิกิริยา จ อปจฺฉาอปุริมา อโหสีติ อิมินา เถรสฺส ขุรคฺเคเยว อรหตฺตุปฺปตฺติ ทีปิตาฯ เอกจฺเจ ปน อาจริยา เอวํ วทนฺติ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ธมฺมเสนาปตินา โอวาเท ทินฺเน ‘ยํ มยา กาตุํ สกฺกา, ตมหํ ชานิสฺสามี’ติ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตํ ทิวสํเยว อญฺญตรํ วิจิตฺตํ กุฏิกํ ทิสฺวา ปวิสิตฺวา มาตุกุจฺฉิยํ สตฺต วสฺสานิ อตฺตนา อนุภูตทุกฺขํ อนุสฺสริตฺวา ตทนุสาเรน อตีตานาคเต ญาณํ เนนฺตสฺส อาทิตฺตา วิย ตโย ภวา อุปฏฺฐหิํสุฯ ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา วิปสฺสนาวีถิํ โอตริตฺวา ตาวเทว มคฺคปฺปฏิปาฏิยา สพฺเพปิ อาสเว เขเปนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณี’’ติฯ อุภยถาปิ เถรสฺส อรหตฺตุปฺปตฺติเยว ปกาสิตา, เถโร ปน ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิโท ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ

วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ

[208] ทสเม อาหารกรณเวลนฺติ โภชนกิจฺจเวลํฯ อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตนฺติ สงฺขารูปสมํ สุขนฺติ ลทฺธนามํ สนฺตํ ปทํ นิพฺพานํ อธิคจฺเฉยฺยฯ ปฐมปาเทน ปพฺพเต ฐิโตเยวาติ ปฐเมน ปาเทน คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ฐิโตเยวฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทุติยเอตทคฺควคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 3. ตติยเอตทคฺควคฺควณฺณนา