มหากจฺจานตฺเถรวตฺถุ

[197] ทสเม สํขิตฺเตน กถิตธมฺมสฺสาติ มธุปิณฺฑิกสุตฺตนฺตเทสนาสุ วิย สงฺเขเปน เทสิตธมฺมสฺสฯ ตํ เทสนํ วิตฺถาเรตฺวาติ ตํ สงฺเขปเทสนํ อายตนาทิวเสน วิตฺถาเรตฺวาฯ อตฺถํ วิภชมานานนฺติ ตสฺสา สงฺเขปเทสนาย อตฺถํ วิภชิตฺวา กเถนฺตานํฯ อตฺถวเสน วาติ ‘‘เอตฺตกา เอตสฺส อตฺถา’’ติ อตฺถวเสน วา เทสนํ ปูเรตุํ สกฺโกนฺติฯ พฺยญฺชนวเสน วาติ ‘‘เอตฺตกานิ เอตฺถ พฺยญฺชนานิ เทสนาวเสน วตฺตพฺพานี’’ติ พฺยญฺชนวเสน วา ปูเรตุํ สกฺโกนฺติฯ อยํ ปน มหากจฺจานตฺเถโร อุภยวเสนปิ สกฺโกติ ตสฺส สงฺเขเปน อุทฺทิฏฺฐสฺส วิตฺถาเรน สตฺถุ อชฺฌาสยานุรูปํ เทสนโต, ตสฺมา ตตฺถ อคฺโคติ วุตฺโตฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ปาโตว สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐายา’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนวฯ อญฺเญหีติ อญฺญาสํ อิตฺถีนํ เกเสหิ อติวิย ทีฆาฯ น เกวลญฺจ ทีฆา เอว, อถ โข สินิทฺธนีลมุทุกญฺจิกา จฯ นิกฺเกสีติ อปฺปเกสี ยถา ‘‘อนุทรา กญฺญา’’ติฯ

ปณิยนฺติ วิกฺเกตพฺพภณฺฑํฯ อาวชฺเชตฺวาติ อุปนิสฺสยํ เกสานํ ปกติภาวาปตฺติญฺจ อาวชฺเชตฺวาฯ คารเวนาติ มุณฺฑสีสาปิ เถเร คารเวน เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวาฯ นิมนฺเตตฺวาติ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวาฯ อิมิสฺสา อิตฺถิยาติ ยถาวุตฺตเสฏฺฐิธีตรมาหฯ ทิฏฺฐธมฺมิโกวาติ อวธารณํ อฏฺฐานปยุตฺตํ, ทิฏฺฐธมฺมิโก ยสปฏิลาโภว อโหสีติ อตฺโถฯ ยสปฏิลาโภติ จ ภวสมฺปตฺติปฏิลาโภฯ สตฺตสุ หิ ชวนเจตนาสุ ปฐมา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียผลา, ปจฺฉิมา อุปปชฺชเวทนียผลา, มชฺเฌ ปญฺจ อปราปริยเวทนียผลา, ตสฺมา ปฐมํ เอกํ เจตนํ ฐเปตฺวา เสสา ยถาสกํ ปริปุณฺณผลทายิโน โหนฺติ, ปฐมเจตนาย ปน ทิฏฺฐธมฺมิโก ยสปฏิลาโภว อโหสิฯ

ปฐมเอตทคฺควคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 2. ทุติยเอตทคฺควคฺควณฺณนา

จูฬปนฺถกตฺเถรวตฺถุ

[198-200] ทุติยสฺส ปฐเม มเนน นิพฺพตฺติตนฺติ อภิญฺญามเนน อุปฺปาทิตํฯ มเนน กตกาโยติ อภิญฺญาจิตฺเตน เทสนฺตรํ ปตฺตกาโยฯ มเนน นิพฺพตฺติตกาโยติ อภิญฺญามนสา นิมฺมิตกาโย ‘‘อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.236-237; ปฏิ. ม. 3.14) วิยฯ เอกสทิเสเยวาติ อตฺตสทิเสเยวฯ เอกวิธเมวาติ อตฺตนา กตปฺปการเมวฯ เอตปฺปรโม หิ เยภุยฺเยน สาวกานํ อิทฺธินิมฺมานวิธิฯ อคฺโค นาม ชาโต เอกเทเสน สตฺถุ อิทฺธินิมฺมานานุวิธานโตฯ

ลาภิตายาติ เอตฺถ ลาภีติ อีกาโร อติสยตฺโถฯ เตน เถรสฺส จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ อติสเยน สวิเสสลาภิตํ ทสฺเสติฯ อรูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ น เกวลญฺเจตา เจโตสญฺญาวิวฏฺฏกุสลตา รูปารูปชฺฌานลาภิตาย เอว, อถ โข อิเมหิปิ การเณหีติ ทสฺเสตุํ – ‘‘จูฬปนฺถโก จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เจโตติ เจตฺถ จิตฺตสีเสน สมาธิ วุตฺโต, ตสฺมา เจตโส สมาธิสฺส วิวฏฺฏนํ เจโตวิวฏฺโฏ, เอกสฺมิํเยวารมฺมเณ สมาธิจิตฺตํ วิวฏฺเฏตฺวา เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺส อุปรูปริ หาปนโต รูปาวจรชฺฌานลาภี เจโตวิวฏฺฏกุสโล นามฯ ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญาน’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 265) วุตฺตสญฺญา อติกฺกมิตฺวา ‘‘อากาสานญฺจายตนสญฺญาสหคตํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาสหคต’’นฺติ (ธ. ส. 265-268) สญฺญาสีเสน วุตฺตชฺฌานานํ วิวฏฺฏกุสโล, ตถา อิตฺถิปุริสาทิสญฺญา นิจฺจสญฺญาทิโต จิตฺตํ วิวฏฺเฏตฺวา เกวเล รูปารูปธมฺมมตฺเต อสงฺขเต นิพฺพาเน จ วิเสสโต วฏฺฏนโต จ สุญฺญตานุปสฺสนาพหุโล สญฺญาวิวฏฺฏกุสโลฯ สมาธิกุสลตาย เจโตวิวฏฺฏกุสลตา ตพฺพหุลวิหาริตายฯ ตถา วิปสฺสนากุสลตาย สญฺญาวิวฏฺฏกุสลตาฯ เอโกติ จูฬปนฺถกตฺเถรํ วทติฯ สมาธิลกฺขเณติ สวิตกฺกสวิจาราทิสมาธิสภาเวฯ ปุน เอโกติ มหาปนฺถกตฺเถรมาหฯ วิปสฺสนาลกฺขเณติ สตฺตอนุปสฺสนา อฏฺฐารสมหาวิปสฺสนาทิวิปสฺสนาสภาเวฯ สมาธิคาฬฺโหติ สมาธิสฺมิํ โอคาฬฺหจิตฺโต สุภาวิตภาวนตาฯ องฺคสํขิตฺเตติ จตุรงฺคิกติวงฺคิกาทิวเสน ฌานงฺคานํ สงฺขิปเนฯ อารมฺมณสํขิตฺเตติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทินิพฺพตฺตเนน กสิณาทิอารมฺมณานํ สํขิปเนฯ องฺคววตฺถาปเนติ วิตกฺกาทีนํ ฌานงฺคานํ ววตฺถาปเนฯ อารมฺมณววตฺถาปเนติ ปถวีกสิณาทิชฺฌานารมฺมณานํ ววตฺถาปเนฯ

ฌานงฺเคหีติ รูปาวจรชฺฌานงฺเคหิ, ฌานงฺคาเนว ฌานํฯ ปุน ฌานงฺเคหีติ อรูปาวจรชฺฌานงฺเคหิฯ ภาตาติ เชฏฺฐภาตาฯ อสฺสาติ กุฏุมฺพิยสฺสฯ สุวณฺณปูชนฺติ โสวณฺณมยํ ปุปฺผปูชํ กตฺวาฯ เทวปุเรติ ตาวติํสภวเน สุทสฺสนมหานคเรฯ อคฺคทฺวาเรนาติ ตสฺมิํ ทิวเส อคฺคํ สพฺพปฐมํ วิวเฏน นครทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวาฯ

โกกนทนฺติ ปทุมวิเสสนํ ยถา ‘‘โกกาสก’’นฺติฯ ตํ กิร พหุปตฺตํ วณฺณสมฺปนฺนํ อติสุคนฺธญฺจ โหติฯ ‘‘โกกนทํ นาม เสตปทุม’’นฺติปิ วทนฺติฯ ปาโตติ ปเควฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา โกกนทสงฺขาตํ ปทุมํ ปาโต สูริยุคฺคมนเวลายํ ผุลฺลํ วิกสิตํ อวีตคนฺธํ สิยา วิโรจมานํ, เอวํ สรีรคนฺเธน คุณคนฺเธน จ สุคนฺธํ สรทกาเล อนฺตลิกฺเข อาทิจฺจมิว อตฺตโน เตชสา ตปนฺตํ องฺเคหิ นิจฺฉรณกชุติยา องฺคีรสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติฯ

จูฬปนฺถโก กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา ปญฺญวา หุตฺวา อญฺญตรสฺส ทนฺธภิกฺขุโน อุทฺเทสคหณกาเล ปริหาสเกฬิํ อกาสิฯ โส ภิกฺขุ เตน ปริหาเสน ลชฺชิโต เนว อุทฺเทสํ คณฺหิ, น สชฺฌายมกาสิฯ เตน กมฺเมนายํ ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ ชาโต, ตสฺมา คหิตคหิตปทํ อุปริอุปริปทํ คณฺหนฺตสฺส นสฺสติฯ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา สุทฺธํ โจฬขณฺฑํ อทาสีติ ตสฺส ปุพฺพเหตุํ ทิสฺวา ตทนุรูเป กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชนฺโต สุทฺธํ โจฬขณฺฑํ อทาสิฯ โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏํ ปุญฺฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโฐ อโหสิฯ โส ‘‘อิมํ สรีรํ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺธสาฏโก ปกติํ ชหิตฺวา กิลิฏฺโฐ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ เตน การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโตฯ

โลมานีติ โจฬขณฺฑตนฺตคตอํสุเก วทติฯ ‘‘กิลิฏฺฐธาตุกานี’’ติ กิลิฏฺฐสภาวานิฯ เอวํคติกเมวาติ อิทํ จิตฺตมฺปิ ภวงฺควเสน ปกติยา ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ ราคาทิสมฺปยุตฺตธมฺมวเสน สํกิลิฏฺฐํ ชาตนฺติ ทสฺเสติฯ นกฺขตฺตํ สมาเนตฺวาติ นกฺขตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา, อาวชฺเชตฺวาติ อตฺโถ ฯ พิฬารสฺสตฺถายาติ พิฬารสฺส โคจรตฺถายฯ ชลปถกมฺมิเกนาติ สมุทฺทกมฺมิเกนฯ จารินฺติ ขาทิตพฺพติณํฯ สจฺจการนฺติ สจฺจภาวาวหํ การํ, ‘‘อตฺตนา คหิเต ภณฺเฑ อญฺเญสํ น ทาตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ทาตพฺพลญฺชนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตติเยน ปฏิหาเรนาติ ตติเยน สาสเนนฯ ปตฺติกา หุตฺวาติ สามิโน หุตฺวาฯ

อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺเตนปิฯ เมธาวีติ ปญฺญวาฯ ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลนฯ วิจกฺขโณติ โวหารกุสโลฯ

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนํ ยสญฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺฐเปติ ปติฏฺฐาเปติ ฯ ยถา กิํ? อณุํ อคฺคิํว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิโต ปุริโส ปริตฺตกํ อคฺคิํ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธเมนฺโต สมุฏฺฐาเปติ วฑฺเฒติ, มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนญฺจ ยสญฺจ วฑฺเฒติ, วฑฺเฒตฺวา ปุน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺฐาเปติฯ ตาย เอว วา ปน ธนสฺส มหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺฐาเปติ, อภิญฺญาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถฯ

สุภูติตฺเถรวตฺถุ

[201-202] ตติเย รณาติ หิ ราคาทโย กิเลสา วุจฺจนฺตีติ ‘‘สรณา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 100 ทุกมาติกา) ราคาทโย กิเลสา ‘‘รณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ รณนฺติ เอเตหีติ รณาฯ เยหิ อภิภูตา สตฺตา นานปฺปกาเรน กนฺทนฺติ ปริเทวนฺติ, ตสฺมา เต ราคาทโย ‘‘รณา’’ติ วุตฺตาฯ เทสิตนิยามโต อโนกฺกมิตฺวาติ เทสิตาโนกฺกมนโต อนุปคนฺตฺวา เทเสติ, สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว อโนทิสฺสกํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวนฺติ เอวํ เมตฺตาฌานโต วุฏฺฐาย ภิกฺขาคหเณ สติฯ ภิกฺขาทายกานํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตีติ อิทํ จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺเตน (อ. นิ. 1.51 อาทโย) ทีเปตพฺพํฯ อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ หิ กาลํ เมตฺตจิตฺตํ อาเสวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทินฺนทานํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํ, เตน จ โส อโมฆํ รฏฺฐปิณฺฑํ ภุญฺชตีติ อยมตฺโถ ตตฺถ อาคโตเยวฯ นิมิตฺตํ คณฺหิตฺวาติ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวาฯ