อเนกฏฺฐานํ มโนปาคพฺภิยํ นาม เตสุ เตสุ ฐาเนสุ กายวาจาหิ อชฺฌาจารํ อนาปชฺชิตฺวาปิ มนสา กามวิตกฺกาทีนํ วิตกฺกนํฯ สพฺเพสมฺปิ อิเมสํ ปาคพฺภิยานํ อภาเวน อปฺปคพฺโภ หุตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมตีติ อตฺโถฯ กสฺสปสํยุตฺเตน จ จนฺทูปมปฺปฏิปทาทิเถรสฺส ธุตวาเทสุ อคฺคภาวสฺส โพธิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอตเทว กสฺสปสํยุตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา’’ติฯ

อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ

[192] ปญฺจเม โภชนปปญฺจมตฺตนฺติ โคจรคาเม ปิณฺฑาย จรณาหารปริโภคสญฺญิตํ โภชนปปญฺจมตฺตํฯ ทีปรุกฺขานนฺติ โลหทนฺตกฏฺฐมยานํ มหนฺตานํ ทีปรุกฺขานํฯ โลหมเยสุปิ หิ เตสุ ทีปาธาเรสุ ทีปรุกฺขกาติ รุฬฺหิเรสา ทฏฺฐพฺพาฯ โอลมฺพกทีปมณฺฑลทีปสญฺจรณทีปาทิกา เสสทีปาฯ

อนุปริยายิ ปทกฺขิณกรณวเสนฯ อหํ เตนาติ เยน ตุยฺหํ อตฺโถ, อหํ เตน ปวาเรมิ, ตสฺมา ตํ อาหราเปตฺวา คณฺหาติ อตฺโถฯ สุวณฺณปาติยํเยวสฺส ภตฺตํ อุปฺปชฺชีติ เทวตานุภาเวน อุปฺปชฺชิ, น กิญฺจิ ปจนกิจฺจํ อตฺถิฯ สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสีติ ‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติอาทิเก สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสิฯ อฏฺฐเมติ ‘‘นิปฺปปญฺจารามสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ปปญฺจารามสฺสา’’ติ เอตสฺมิํ ปุริสวิตกฺเกฯ

มม สงฺกปฺปมญฺญายาติ ‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.358; อ. นิ. 8.30) มหาปุริสวิตกฺกวเสน อารทฺธมตฺตํ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺถภาเวน ฐิตํ มม สงฺกปฺปํ ชานิตฺวาฯ มโนมเยนาติ มโนมเยน วิย มนสา นิมฺมิตสทิเสน, ปริณามิเตนาติ อตฺโถฯ อิทฺธิยาติ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ เอวํ ปวตฺตาย อธิฏฺฐานิทฺธิยาฯ

ยทา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยสฺมิํ กาเล มยฺหํ ‘‘กีทิโส นุ โข อฏฺฐโม มหาปุริสวิตกฺโก’’ติ ปริวิตกฺโก อโหสิ, ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต มม สงฺกปฺปมญฺญาย อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ, อุตฺตริ เทสยีติ โยชนาฯ

อุตฺตริ เทสยีติ ‘‘นิปฺปปญฺจารามสฺสายํ ธมฺโม นิปฺปปญฺจรติโน , นายํ ธมฺโม ปปญฺจารามสฺส ปปญฺจรติโน’’ติ (ที. นิ. 3.358; อ. นิ. 8.30) อิมํ อฏฺฐมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรนฺโต อุปริ เทสยิฯ ตํ ปน เทสิตํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘นิปฺปปญฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปญฺจมเทสยี’’ติ, ปปญฺจา นาม ราคาทโย กิเลสา, เตสํ วูปสมนตาย ตทภาวโต จ โลกุตฺตรธมฺมา นิปฺปปญฺจา นามฯ ยถา ตํ ปาปุณาติ, ตถา ธมฺมํ เทเสสิ, สามุกฺกํสิกํ จตุสจฺจเทสนํ อเทสยีติ อตฺโถฯ

ตสฺสาหํ ธมฺมมญฺญายาติ ตสฺส สตฺถุ เทสนาธมฺมํ ชานิตฺวาฯ วิหาสินฺติ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺโต วิหริํฯ สาสเน รโตติ สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสเน อภิรโตฯ ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตาติ ปุพฺเพนิวาสญาณํ, ทิพฺพจกฺขุญาณํ, อาสวกฺขยญาณนฺติ อิมา ติสฺโส วิชฺชา มยา อนุปฺปตฺตา สจฺฉิกตาฯ ตโต เอว กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ, อนุสิฏฺฐิ โอวาโท อนุฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ

ภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ

[193] ฉฏฺเฐ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺโถ อุจฺจา-สทฺโทติ อาห – ‘‘อุจฺจากุลิกานนฺติ อุจฺเจ กุเล ชาตาน’’นฺติฯ กาฬี สา เทวีติ กาฬวณฺณตาย กาฬี สา เทวีฯ กุลานุกฺกเมน รชฺชานุปฺปตฺติ มหากุลินสฺเสวาติ วุตฺตํ – ‘‘โสเยว จา’’ติอาทิฯ

ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ

[194] สตฺตเม ริตฺตโกติ เทยฺยวตฺถุรหิโตฯ คุเณ อาวชฺเชตฺวาติ ภควโต รูปคุเณ เจว อากปฺปสมฺปทาทิคุเณ จ อตฺตโน อธิปฺปายํ ญตฺวา อมฺพปกฺกสฺส ปฏิคฺคหณํ ปริภุญฺชนนฺติ เอวมาทิเก ยถาอุปฏฺฐิเต คุเณ อาวชฺเชตฺวาฯ