มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ

[191] จตุตฺเถ ยสฺมา ธุตวาทธุตธมฺมธุตงฺคานิ ธุตมูลกานิ, ตสฺมา ‘‘ธุโต เวทิตพฺโพ’’ติ อารทฺธํ, ตตฺถ กิเลเส ธุนิ ธุตวาติ ธุโต, ธุตกิเลโส ปุคฺคโล, กิเลสธุนโน วา ธมฺโม, กิเลสธุนโน ธมฺโมติ จ สปุพฺพภาโค อริยมคฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ ธุตสญฺญิตํ กิเลสธุนนธมฺมํ วทติ, ปเร ตตฺถ ปติฏฺฐาเปตีติ ธุตวาโทฯ จตุกฺกญฺเจตฺถ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตยิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส โส อยนฺติ อตฺโถฯ ธุตภูตสฺส ธุตภูตา ธมฺมา ธุตธมฺมาฯ อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺฐิตา เหฏฺฐา วุตฺตา เอว ฯ กิเลเส สมฺมา ลิขติ ตจฺฉตีติ สลฺเลโข, กิเลสเชคุจฺฉี, ตสฺส ภาโว สลฺเลขตาฯ ทฺวีหิปิ กาเมหิ วิวิจฺจตีติ ปวิเวโก, โยนิโสมนสิการพหุโล ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว ปวิเวกตาฯ อิมินา สรีรฏฺฐปนมตฺเตน อตฺถีติ อิทมฏฺฐิ ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว อิทมฏฺฐิตา, อิเมหิ วา กุสลธมฺเมหิ อตฺถิ อิทมฏฺฐิ, เยน ญาเณน ‘‘ปพฺพชิเตน นาม ปํสุกูลิกงฺคาทีสุ ปติฏฺฐิเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ยถานุสิฏฺฐํ ธุตคุเณ สมาทิยติ เจว ปริหรติ จ, ตํ ญาณํ อิทมฏฺฐิตาฯ เตนาห – ‘‘อิทมฏฺฐิตา ญาณเมวา’’ติฯ ธุตธมฺมา นามาติ ธุตงฺคเสวนาย ปฏิปกฺขภูตานํ ปาปธมฺมานํ ธุนนวเสน ปวตฺติยา ธุโตติ ลทฺธนามาย ธุตงฺคเจตนาย อุปการกา ธมฺมาติ กตฺวา ธุตธมฺมา นาม ฯ อนุปตนฺตีติ ตทนฺโตคธา ตปฺปริยาปนฺนา โหนฺติ ตทุภยสฺเสว ปวตฺติวิเสสภาวโตฯ ปฏิกฺเขปวตฺถูสูติ ธุตงฺคเสวนาย ปฏิกฺขิปิตพฺพวตฺถูสุ ปหาตพฺพวตฺถูสุฯ

ปํสุกูลิกงฺคํ…เป.… เนสชฺชิกงฺคนฺติ อุทฺเทโสปิ เปยฺยาลนเยน ทสฺสิโตฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.22 อาทโย) วิตฺถารโต วุตฺตํฯ ธุตวาทคฺคหเณเนว เถรสฺส ธุตภาโวปิ คหิโต โหตีติ ‘‘ธุตวาทาน’’นฺเตว วุตฺตํฯ อยํ มหาติ อภินีหาราทิมหนฺตตายปิ สาสนสฺส อุปการิตายปิ อยํ เถโร มหา, คุณมหนฺตตาย ปสํสาวจนเมว วา เอตํ เถรสฺส ยทิทํ มหากสฺสโปติ ยถา ‘‘มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติฯ

สตฺถุ ธมฺมเทสนาย วตฺถุตฺตเย สญฺชาตปฺปสาทตาย อุปาสกภาเว ฐิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐายา’’ติอาทิฯ เอตสฺส อคฺคภาวสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ สจฺจกาโรติ สจฺจภาวาวโห กาโร, อวิสํวาทนวเสน วา ตทตฺถสาธโนติ อตฺโถฯ โกลาหลนฺติ กุตูหลวิปฺผาโรฯ สตฺถา สตฺตเม สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถนฺโต สตฺตานํ สวนโยคฺคํ กาลํ สลฺลกฺเขนฺโต ทิวา สายนฺหสมยํ กเถติ, รตฺติยํ สกลยามํฯ เตนาห – ‘‘พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณ อาห – ‘โภติ กิํ รตฺติํ ธมฺมํ สุณิสฺสสิ ทิวา’’’ติฯ วิสฺสาสิโกติ วิสฺสาสิกภาโวฯ ‘‘ตโต ปฏฺฐาย โส’’ติ วา ปาโฐฯ

ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปูริตปารมิสฺสาติ อิทํ สา ปรมฺปราย โสตปติตํ อตฺถํ คเหตฺวา อาหฯ อทินฺนวิปากสฺสาติ อวิปกฺกวิปากสฺสฯ ภทฺทเก กาเลติ ยุตฺเต กาเลฯ นกฺขตฺตนฺติ นกฺขตฺเตน ลกฺขิตํ ฉณํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิญฺหิ นกฺขตฺเต อนุภวิตพฺพฉณานิ นกฺขตฺตานิ นาม, อิตรานิ ปน ฉณานิ นามฯ สมฺมาปติตทุกฺขโต วิโมจเนน ตโต นิยฺยานาวหตาย อิจฺฉิตตฺถสฺส ลภาปนโต จ นิยฺยานิกํฯ เตสนฺติ สุวณฺณปทุมานํฯ โอลมฺพกาติ สุวณฺณรตนวิจิตฺตา รตนทามาฯ ปุญฺญนิยาเมนาติ ปุญฺญานุภาวสิทฺเธน นิยาเมนฯ สฺวสฺส พาราณสิรชฺชํ ทาตุํ กโตกาโสฯ ผุสฺสรถนฺติ มงฺคลรถํฯ เสตจฺฉตฺตอุณฺหีสวาลพีชนิขคฺคมณิปาทุกานิ ปญฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑนฺติ วทนฺติฯ อิธ ปน เสตจฺฉตฺตํ วิสุํ คหิตนฺติ สีหาสนํ ปญฺจมํ กตฺวา วทนฺติฯ ปารุปนกณฺณนฺติ ปารุปนวตฺถสฺส ทสนฺตํฯ ทิพฺพวตฺถทายิปุญฺญานุภาวโจทิโต ‘‘นนุ ตาตา ถูล’’นฺติ อาหฯ อโห ตปสฺสีติ อโห กปโณ อหํ ราชาติ อตฺโถฯ พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวาติ พุทฺธานํ สาสนํ สทฺทหิตฺวาฯ จงฺกมนสตานีติ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถฯ เตน หิ อคฺคิสาลาทีนิ ปพฺพชิตสารุปฺปานิ ฐานานิ สงฺคณฺหาติฯ

สาธุกีฬิตนฺติ อริยานํ ปรินิพฺพุตฏฺฐาเน กาตพฺพสกฺการํ วทติฯ นปฺปมชฺชิ, นิโรคา อยฺยาติ ปุจฺฉิตาการทสฺสนํฯ ปรินิพฺพุตา เทวาติ เทวี ปฏิวจนํ อทาสิฯ ปฏิยาเทตฺวาติ นิยฺยาเตตฺวาฯ สมณกปพฺพชฺชนฺติ สมิตปาเปหิ อริเยหิ อนุฏฺฐาตพฺพปพฺพชฺชํฯ โส หิ ราชา ปจฺเจกพุทฺธานํ เวสสฺส ทิฏฺฐตฺตา ‘‘อิทเมว ภทฺทก’’นฺติ ตาทิสํเยว ลิงฺคํ คณฺหิฯ ตตฺเถวาติ พฺรหฺมโลเก เอวฯ วีสติเม วสฺเส สมฺปตฺเตติ อาหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา นิพฺพตฺตตฺตา, พฺรหฺมจริยาธิการสฺส จ จิรกาลสมฺภูตตฺตา ‘‘เอวรูปํ กถํ มา กเถถา’’ติ อาหฯ วีสติ ธรณานิ นิกฺขนฺติ วทนฺติ, ปญฺจปลํ นิกฺขนฺติ อปเรฯ อิตฺถากโรติ อิตฺถิรตนสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ อยฺยธีตาติ อมฺหากํ อยฺยสฺส ธีตา, ภทฺทกาปิลานีติ อตฺโถฯ สมานปณฺณนฺติ สทิสปณฺณํ สทิสเลขํ กุมารสฺส กุมาริกาย จ ยุตฺตํ ปณฺณเลขํฯ เต ปุริสา สมาคตฏฺฐานโต มคธรฏฺเฐ มหาติตฺถคามํ มทฺทรฏฺเฐ สาคลนครญฺจ อุทฺทิสฺส อปกฺกมนฺตา อญฺญมญฺญํ วิสฺสชฺชนฺตา นาม โหนฺตีติ ‘‘อิโต จ เอตฺโต จ เปเสสุ’’นฺติ วุตฺตาฯ

ปุปฺผทามนฺติ หตฺถิหตฺถปฺปมาณํ ปุปฺผทามํฯ ตานีติ ตานิ อุโภหิ คนฺถาปิตานิ ทฺเว ปุปฺผทามานิฯ

เตติ อุโภ ภทฺทา เจว ปิปฺปลิกุมาโร จ ฯ โลกามิเสนาติ กามสฺสาเทนฯ อสํสฏฺฐาติ น สํยุตฺตา ฆเฏ ชลนฺเตน วิย ปทีเปน อชฺฌาสเย สมุชฺชลนฺเตน วิโมกฺขพีเชน สมุสฺสาหิตจิตฺตตฺตาฯ ยนฺตพทฺธานีติ สสฺสสมฺปาทนตฺถํ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวารกวาฏโยชนวเสน พทฺธานิ นิกฺขมนตุมฺพานิฯ กมฺมนฺโตติ กสิกมฺมกรณฏฺฐานํฯ ทาสิกคามาติ ทาสานํ วสนคามาฯ โอสาเรตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวาฯ อากปฺปกุตฺตวเสนาติ อาการวเสน กิริยาวเสนฯ อนนุจฺฉวิกนฺติ ปพฺพชิตภาวสฺส อนนุรูปํฯ ตสฺส มตฺถเกติ ทฺเวธาปถสฺส ทฺวิธาภูตฏฺฐาเนฯ เอเตสํ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตีติ นิสีทตีติ สมฺพนฺโธฯ สา ปน ตตฺถ สตฺถุ นิสชฺชา เอทิสีติ ทสฺเสตุํ – ‘‘นิสีทนฺโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยา พุทฺธานํ อปริมิตกาลสมฺภูตาจินฺเตยฺยาปริญฺเญยฺยปุญฺญสมฺภารูปจยนิพฺพตฺตา รูปปฺปภาวพุทฺธคุณวิชฺโชติตา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชลิตา พฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตา สภาวสิทฺธิตาย อกิตฺติมา รูปกายสิรี, ตํเยว มหากสฺสปสฺส อทิฏฺฐปุพฺพปฺปสาทสํวทฺธนตฺถํ อนิคฺคูหิตฺวา นิสินฺโน ภควา ‘‘พุทฺธเวสํ คเหตฺวา…เป.… นิสีที’’ติ วุตฺโตฯ อสีติหตฺถปฺปเทสํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺติยา อสีติหตฺถาติ วุตฺตาฯ สตสาโขติ พหุสาโข อเนกสาโขฯ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ นิรนฺตรํ พุทฺธรสฺมีหิ สมนฺตโต สโมกิณฺณภาวโตฯ

ตีสุ ฐาเนสูติ ทูรโต นาติทูเร อาสนฺเนติ ตีสุ ฐาเนสุฯ ตีหิ โอวาเทหีติ ‘‘ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสู’ติฯ เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํฯ ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ยํ กิญฺจิ ธมฺมํ สุณิสฺสามิ กุสลูปสํหิตํ, สพฺพํ ตํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กริตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณิสฺสามี’ติ, เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํฯ ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘สาตสหคตา จ เม กายคตาสติ น วิชหิสฺสตี’ติ, เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.154) อิเมหิ ตีหิ โอวาเทหิฯ

เอตฺถ หิ ภควา ปฐมํ โอวาทํ เถรสฺส พฺราหฺมณชาติกตฺตา ชาติมานปฺปหานตฺถมภาสิ, ทุติยํ พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอหํการปฺปหานตฺถํ, ตติยํ อุปธิสมฺปตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอตฺตสิเนหปฺปหานตฺถํ ฯ มุทุกา โข ตฺยายนฺติ มุทุกา โข เต อยํฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมาห? เถเรน สห จีวรํ ปริวตฺเตตุกามตายฯ กสฺมา ปริวตฺเตตุกาโม ชาโตติ? เถรํ อตฺตโน ฐาเน ฐเปตุกามตายฯ กิํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา นตฺถีติ? อตฺถิ, เอวํ ปนสฺส อโหสิ ‘‘อิเมน จิรํ ฐสฺสนฺติ, กสฺสโป ปน วีสติวสฺสสตายุโก, โส มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺตปณฺณิคุหายํ วสิตฺวา ธมฺมวินยสงฺคหํ กตฺวา มม สาสนํ ปญฺจวสฺสสหสฺสปริมาณกาลปฺปวตฺตนกํ กริสฺสตีติ อตฺตโน ฐาเน ฐเปสิฯ เอวํ ภิกฺขู กสฺสปสฺส สุสฺสูสิตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

จนฺทูปโมติ จนฺทสทิโส หุตฺวาฯ กิํ ปริมณฺฑลตาย? โน, อปิจ โข ยถา จนฺโท คคนตลํ ปกฺขนฺทมาโน น เกนจิ สทฺธิํ สนฺถวํ วา สิเนหํ วา อาลยํ วา กโรติ, น จ น โหติ มหาชนสฺส ปิโย มนาโป, อยมฺปิ เอวํ เกนจิ สทฺธิํ สนฺถวาทีนํ อกรเณน พหุชนสฺส ปิโย มนาโป จนฺทูปโม หุตฺวา ขตฺติยกุลาทีนิ จตฺตาริ กุลานิ อุปสงฺกมตีติ อตฺโถฯ อปกสฺเสว กายํ อปกสฺส จิตฺตนฺติ เตเนว สนฺถวาทีนํ อกรเณน กายญฺจ จิตฺตญฺจ อปกฑฺฒิตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถฯ นิจฺจํ นโวติ นิจฺจนวโกว, อาคนฺตุกสทิโส หุตฺวาติ อตฺโถฯ อาคนฺตุโก หิ ปฏิปาฏิยา สมฺปตฺตเคหํ ปวิสิตฺวา สเจ นํ ฆรสามิกา ทิสฺวา ‘‘อมฺหากมฺปิ ปุตฺตภาตโร วิปฺปวาสํ คนฺตฺวา เอวํ วิจริํสู’’ติ อนุกมฺปมานา นิสีทาเปตฺวา โภเชนฺติ, ภุตฺตมตฺโตเยว ‘‘ตุมฺหากํ ภาชนํ คณฺหถา’’ติ อุฏฺฐาย ปกฺกมติ, น เตหิ สทฺธิํ สนฺถวํ วา กโรติ, กิจฺจกรณียานิ วา สํวิทหติ, เอวมยมฺปิ ปฏิปาฏิยา สมฺปตฺตํ ฆรํ ปวิสิตฺวา ยํ อิริยาปเถ ปสนฺนา มนุสฺสา เทนฺติ, ตํ คเหตฺวา ฉินฺนสนฺถโว เตสํ กิจฺจกรณีเย อพฺยาวโฏ หุตฺวา นิกฺขมตีติ ทีเปติฯ

อปฺปคพฺโภติ นปฺปคพฺโภ, อฏฺฐฏฺฐาเนน กายปาคพฺภิเยน, จตุฏฺฐาเนน วจีปาคพฺภิเยน, อเนกฏฺฐาเนน มโนปาคพฺภิเยน จ วิรหิโตติ อตฺโถฯ อฏฺฐฏฺฐานํ กายปาคพฺภิยํ นาม สงฺฆคณปุคฺคลโภชนสาลชนฺตาฆรนหานติตฺถภิกฺขาจารมคฺเคสุ อนฺตรฆรปเวสเน จ กาเยน อปฺปติรูปกรณํฯ จตุฏฺฐานํ วจีปาคพฺภิยํ นาม สงฺฆคณปุคฺคลอนฺตรฆเรสุ อปฺปติรูปวาจานิจฺฉารณํฯ

อเนกฏฺฐานํ มโนปาคพฺภิยํ นาม เตสุ เตสุ ฐาเนสุ กายวาจาหิ อชฺฌาจารํ อนาปชฺชิตฺวาปิ มนสา กามวิตกฺกาทีนํ วิตกฺกนํฯ สพฺเพสมฺปิ อิเมสํ ปาคพฺภิยานํ อภาเวน อปฺปคพฺโภ หุตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมตีติ อตฺโถฯ กสฺสปสํยุตฺเตน จ จนฺทูปมปฺปฏิปทาทิเถรสฺส ธุตวาเทสุ อคฺคภาวสฺส โพธิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอตเทว กสฺสปสํยุตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา’’ติฯ

อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ

[192] ปญฺจเม โภชนปปญฺจมตฺตนฺติ โคจรคาเม ปิณฺฑาย จรณาหารปริโภคสญฺญิตํ โภชนปปญฺจมตฺตํฯ ทีปรุกฺขานนฺติ โลหทนฺตกฏฺฐมยานํ มหนฺตานํ ทีปรุกฺขานํฯ โลหมเยสุปิ หิ เตสุ ทีปาธาเรสุ ทีปรุกฺขกาติ รุฬฺหิเรสา ทฏฺฐพฺพาฯ โอลมฺพกทีปมณฺฑลทีปสญฺจรณทีปาทิกา เสสทีปาฯ

อนุปริยายิ ปทกฺขิณกรณวเสนฯ อหํ เตนาติ เยน ตุยฺหํ อตฺโถ, อหํ เตน ปวาเรมิ, ตสฺมา ตํ อาหราเปตฺวา คณฺหาติ อตฺโถฯ สุวณฺณปาติยํเยวสฺส ภตฺตํ อุปฺปชฺชีติ เทวตานุภาเวน อุปฺปชฺชิ, น กิญฺจิ ปจนกิจฺจํ อตฺถิฯ สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสีติ ‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติอาทิเก สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสิฯ อฏฺฐเมติ ‘‘นิปฺปปญฺจารามสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ปปญฺจารามสฺสา’’ติ เอตสฺมิํ ปุริสวิตกฺเกฯ

มม สงฺกปฺปมญฺญายาติ ‘‘อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.358; อ. นิ. 8.30) มหาปุริสวิตกฺกวเสน อารทฺธมตฺตํ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺถภาเวน ฐิตํ มม สงฺกปฺปํ ชานิตฺวาฯ มโนมเยนาติ มโนมเยน วิย มนสา นิมฺมิตสทิเสน, ปริณามิเตนาติ อตฺโถฯ อิทฺธิยาติ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ เอวํ ปวตฺตาย อธิฏฺฐานิทฺธิยาฯ

ยทา เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยสฺมิํ กาเล มยฺหํ ‘‘กีทิโส นุ โข อฏฺฐโม มหาปุริสวิตกฺโก’’ติ ปริวิตกฺโก อโหสิ, ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต มม สงฺกปฺปมญฺญาย อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ, อุตฺตริ เทสยีติ โยชนาฯ