สาริปุตฺต-โมคฺคลฺลานตฺเถรวตฺถุ

[189-190] ทุติยตติเยสุ อิทฺธิมนฺตานนฺติ เอตฺถ มนฺต-สทฺโท อติสยตฺถวิสโยติ เถรสฺส อติสยิกอิทฺธิตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อิทฺธิยา สมฺปนฺนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สห ปํสูหิ กีฬิํสูติ สหปํสุกีฬิตาฯ อิธโลกตฺตภาวเมวาติ ทิฏฺฐธมฺมิกอตฺตภาวเมวฯ โสฬส ปญฺญา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตติ มชฺฌิมนิกาเย อนุปทสุตฺตนฺตเทสนาย ‘‘มหาปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, ปุถุปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, หาสปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, ชวนปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, ติกฺขปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, นิพฺเพธิกปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติ (ม. นิ. 3.93) เอวมาคตา มหาปญฺญาทิกา ฉ, ตสฺมิํเยว สุตฺเต อาคตา นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปญฺญา, อรหตฺตมคฺคปญฺญาติ อิมา โสฬสวิธา ปญฺญา ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ฐิโตฯ

ปญฺหสากจฺฉนฺติ ปญฺหสฺส ปุจฺฉนวเสน วิสฺสชฺชนวเสน จ สากจฺฉํ กโรติฯ อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตํ มคฺคนฺติ เอตํ อนุพนฺธนสฺส การณวจนํฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ยํนูนาหํ อิมํ ภิกฺขุํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺเธยฺยํฯ กสฺมา? ยสฺมา อิทํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนํ นาม อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตํ มคฺคํ, ญาโต เจว อุปคโต จ มคฺโคติ อตฺโถฯ อถ วา อตฺถิเกหิ อมฺเหหิ มรเณ สติ อมเตนปิ ภวิตพฺพนฺติ เอวํ เกวลํ อตฺถีติ อุปญฺญาตํ, อนุมานญาเณน อุปคนฺตฺวา ญาตํ นิพฺพานํ นาม อตฺถิ, ตํ มคฺคนฺโต ปริเยสนฺโตติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เนสํ ปริสายาติ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปริวารภูตปริสายฯ ทฺเว อคฺคสาวเกติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ทฺเว มหานุภาเว สาวเกฯ ฐานนฺตเรติ อคฺคสาวกตฺตสญฺญิเต ฐานนฺตเร ฐเปสิฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อคฺคสาวเก’’ติ อวตฺวา ‘‘มหาสาวเก’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ อญฺเญปิ มหาเถรา อภิญฺญาตาทิคุณวิเสสโยเคน ‘‘มหาสาวกา’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติ, อิเมเยว ปน สาวเกสุ อนญฺญสาธารณภูตา วิเสสโต ‘‘มหาสาวกา’’ติ วตฺตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเวปิ มหาสาวเก’’ติ วุตฺตํฯ

มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ

[191] จตุตฺเถ ยสฺมา ธุตวาทธุตธมฺมธุตงฺคานิ ธุตมูลกานิ, ตสฺมา ‘‘ธุโต เวทิตพฺโพ’’ติ อารทฺธํ, ตตฺถ กิเลเส ธุนิ ธุตวาติ ธุโต, ธุตกิเลโส ปุคฺคโล, กิเลสธุนโน วา ธมฺโม, กิเลสธุนโน ธมฺโมติ จ สปุพฺพภาโค อริยมคฺโค ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ ธุตสญฺญิตํ กิเลสธุนนธมฺมํ วทติ, ปเร ตตฺถ ปติฏฺฐาเปตีติ ธุตวาโทฯ จตุกฺกญฺเจตฺถ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตยิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส โส อยนฺติ อตฺโถฯ ธุตภูตสฺส ธุตภูตา ธมฺมา ธุตธมฺมาฯ อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺฐิตา เหฏฺฐา วุตฺตา เอว ฯ กิเลเส สมฺมา ลิขติ ตจฺฉตีติ สลฺเลโข, กิเลสเชคุจฺฉี, ตสฺส ภาโว สลฺเลขตาฯ ทฺวีหิปิ กาเมหิ วิวิจฺจตีติ ปวิเวโก, โยนิโสมนสิการพหุโล ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว ปวิเวกตาฯ อิมินา สรีรฏฺฐปนมตฺเตน อตฺถีติ อิทมฏฺฐิ ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว อิทมฏฺฐิตา, อิเมหิ วา กุสลธมฺเมหิ อตฺถิ อิทมฏฺฐิ, เยน ญาเณน ‘‘ปพฺพชิเตน นาม ปํสุกูลิกงฺคาทีสุ ปติฏฺฐิเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ยถานุสิฏฺฐํ ธุตคุเณ สมาทิยติ เจว ปริหรติ จ, ตํ ญาณํ อิทมฏฺฐิตาฯ เตนาห – ‘‘อิทมฏฺฐิตา ญาณเมวา’’ติฯ ธุตธมฺมา นามาติ ธุตงฺคเสวนาย ปฏิปกฺขภูตานํ ปาปธมฺมานํ ธุนนวเสน ปวตฺติยา ธุโตติ ลทฺธนามาย ธุตงฺคเจตนาย อุปการกา ธมฺมาติ กตฺวา ธุตธมฺมา นาม ฯ อนุปตนฺตีติ ตทนฺโตคธา ตปฺปริยาปนฺนา โหนฺติ ตทุภยสฺเสว ปวตฺติวิเสสภาวโตฯ ปฏิกฺเขปวตฺถูสูติ ธุตงฺคเสวนาย ปฏิกฺขิปิตพฺพวตฺถูสุ ปหาตพฺพวตฺถูสุฯ

ปํสุกูลิกงฺคํ…เป.… เนสชฺชิกงฺคนฺติ อุทฺเทโสปิ เปยฺยาลนเยน ทสฺสิโตฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.22 อาทโย) วิตฺถารโต วุตฺตํฯ ธุตวาทคฺคหเณเนว เถรสฺส ธุตภาโวปิ คหิโต โหตีติ ‘‘ธุตวาทาน’’นฺเตว วุตฺตํฯ อยํ มหาติ อภินีหาราทิมหนฺตตายปิ สาสนสฺส อุปการิตายปิ อยํ เถโร มหา, คุณมหนฺตตาย ปสํสาวจนเมว วา เอตํ เถรสฺส ยทิทํ มหากสฺสโปติ ยถา ‘‘มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติฯ

สตฺถุ ธมฺมเทสนาย วตฺถุตฺตเย สญฺชาตปฺปสาทตาย อุปาสกภาเว ฐิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐายา’’ติอาทิฯ เอตสฺส อคฺคภาวสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ สจฺจกาโรติ สจฺจภาวาวโห กาโร, อวิสํวาทนวเสน วา ตทตฺถสาธโนติ อตฺโถฯ โกลาหลนฺติ กุตูหลวิปฺผาโรฯ สตฺถา สตฺตเม สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถนฺโต สตฺตานํ สวนโยคฺคํ กาลํ สลฺลกฺเขนฺโต ทิวา สายนฺหสมยํ กเถติ, รตฺติยํ สกลยามํฯ เตนาห – ‘‘พฺราหฺมโณ พฺราหฺมเณ อาห – ‘โภติ กิํ รตฺติํ ธมฺมํ สุณิสฺสสิ ทิวา’’’ติฯ วิสฺสาสิโกติ วิสฺสาสิกภาโวฯ ‘‘ตโต ปฏฺฐาย โส’’ติ วา ปาโฐฯ