พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ สพฺพญฺญุพุทฺโธ, พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ตยา กถิตคาถาย ปน มยฺหํ อตฺโถ อุปฏฺฐาตี’’ติ ทีเปนฺโต ‘‘น เจวห’’นฺติ ทสมคาถมาห ฯ ตตฺถ สุภาสิตานนฺติ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา สุฏฺฐุ ภาสิตานํฯ อตฺถํ ตทาเนนฺตีติ โย เตสํ อตฺโถ, ตํ อาเนนฺติ อุปธาเรนฺตีติ อตฺโถฯ ตทา ปุโรหิโต ธมฺมเสนาปติ อโหสิฯ เตเนวาห – ‘‘อตีเตปี’’ติอาทิฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรวตฺถุ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถราทโยติอาทีสุ ปน ยาถาวสรสคุณวเสนาติ ยถาสภาวคุณวเสนฯ ปพฺพชฺชาวเสน ปฏิเวธวเสน สุจิรํ สุนิปุณํ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทชานนวเสน จ รตฺตญฺญุตา เวทิตพฺพาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฐเปตฺวา หิ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติอาทิมาหฯ ปากโฏว โหตีติ สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติโก ปากโฏ วิภูโต โหติฯ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติ สาวเกสุ สพฺพปฐมํ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ญาตโกณฺฑญฺโญฯ สพฺเพสุปิ เอตทคฺเคสูติ สพฺเพสุปิ เอตทคฺคสุตฺเตสุ, สพฺเพสุ วา เอตทคฺคฏฺฐปเนสุฯ

ธุรปตฺตานีติ ปตฺตานํ ปมุขภูตานิ พาหิรปตฺตานิฯ นวุติหตฺถานีติ มชฺฌิมปุริสสฺส หตฺเถน นวุติรตนานิฯ ปทุเมเนว ตํ ตํ ปเทสํ อุตฺตรติ อติกฺกมตีติ ปทุมุตฺตโร, ภควาฯ คนฺธทามมาลาทามาทีหีติ อาทิสทฺเทน ปตฺตทามาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ คนฺธทาเมหิ กตมาลา คนฺธทามํฯ ลวงฺคตกฺโกลชาติปุปฺผาทีหิ กตมาลา มาลาทามํฯ ตมาลปตฺตาทีหิ กตมาลา ปตฺตทามํฯ วงฺคปฏฺเฏติ วงฺคเทเส อุปฺปนฺนฆนสุขุมวตฺเถฯ อุตฺตมสุขุมวตฺถนฺติ กาสิกวตฺถมาหฯ

เตปริวฏฺฏธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตปริโยสาเนติ เอตฺถ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา สจฺจวเสน, ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติอาทินา กิจฺจวเสน, ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺญาต’’นฺติอาทินา กตวเสน จ ตีหิ อากาเรหิ ปริวฏฺเฏตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ เทสิตตฺตา ตโย ปริวฏฺฏา เอตสฺส อตฺถีติ ติปริวฏฺฏํ, ติปริวฏฺฏเมว เตปริวฏฺฏํ, เตปริวฏฺฏญฺจ ตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺจาติ เตปริวฏฺฏธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, ตเทว สุตฺตนฺตํ, ตสฺส ปริโยสาเนติ อตฺโถฯ

สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา อาทายาติ สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานํ สาลิขีรรสํ อาทายฯ อนุจฺฉวิกนฺติ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิกํ ขีรปายสํ ปจาเปมฯ

เวณิโย ปุริสภาววเสน พนฺธิตฺวา กลาปกรเณ กลาปคฺคํฯ ขเล กลาปานํ ฐปนทิวเส ขลคฺคํฯ มทฺทิตฺวา วีหีนํ ราสิกรณทิวเส ขลภณฺฑคฺคํฯ โกฏฺเฐสุ หิ ธญฺญสฺส ปกฺขิปนทิวเส โกฏฺฐคฺคํฯ

ทฺเว คติโยติ ทฺเว เอว นิปฺผตฺติโย, ทฺเว นิฏฺฐาติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ กุมาเร สพฺพญฺญุตํ ปตฺเตติ โกณฺฑญฺญมาณวสฺเสว ลทฺธิยํ ฐตฺวา อิตเรปิ ฉ ชนา ปุตฺเต อนุสาสิํสุฯ โพธิรุกฺขมูเล ปาจีนปสฺสํ อจลฏฺฐานํ นาม, ยํ ‘‘วชิราสน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ มหตํ มหติโย วหตีติ ‘‘ปาจีนมุโข’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาจีนโลกธาตุอภิมุโข’’ติ วุตฺตํฯ มํสจกฺขุปิ โลกนาถสฺส อปฺปฏิฆาตํ มหาวิสยญฺจาติฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22, 237; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196) วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํฯ

อิทํ ปน สพฺพเมวาติ ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. 1.284; 2.341; มหาว. 10) สพฺพเมวฯ ปริวิตกฺกมตฺตเมว ตถา อตฺถสิทฺธิยา อภาวโตฯ ปุปฺผิตผลิตํ กตฺวาติ อภิญฺญาปฏิสมฺภิทาหิ สพฺพปาลิผุลฺลํ, มคฺคผเลหิ สพฺพโส ผลภารภริตญฺจ กโรนฺโต ปุปฺผิตํ ผลิตํ กตฺวาฯ อปกฺกมิตุกาโม หุตฺวาติ ทฺเวปิ อคฺคสาวเก อตฺตโน นิปจฺจการํ กโรนฺเต ทิสฺวา เตสํ คุณาติเรกตํ พหุ มญฺญนฺโต พุทฺธานํ สนฺติกา อปกฺกมิตุกาโม หุตฺวาฯ ตตฺเถวาติ ฉทฺทนฺตทหตีเรเยวฯ

สาริปุตฺต-โมคฺคลฺลานตฺเถรวตฺถุ

[189-190] ทุติยตติเยสุ อิทฺธิมนฺตานนฺติ เอตฺถ มนฺต-สทฺโท อติสยตฺถวิสโยติ เถรสฺส อติสยิกอิทฺธิตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อิทฺธิยา สมฺปนฺนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สห ปํสูหิ กีฬิํสูติ สหปํสุกีฬิตาฯ อิธโลกตฺตภาวเมวาติ ทิฏฺฐธมฺมิกอตฺตภาวเมวฯ โสฬส ปญฺญา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตติ มชฺฌิมนิกาเย อนุปทสุตฺตนฺตเทสนาย ‘‘มหาปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, ปุถุปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, หาสปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, ชวนปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, ติกฺขปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, นิพฺเพธิกปญฺโญ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติ (ม. นิ. 3.93) เอวมาคตา มหาปญฺญาทิกา ฉ, ตสฺมิํเยว สุตฺเต อาคตา นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปญฺญา, อรหตฺตมคฺคปญฺญาติ อิมา โสฬสวิธา ปญฺญา ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ฐิโตฯ

ปญฺหสากจฺฉนฺติ ปญฺหสฺส ปุจฺฉนวเสน วิสฺสชฺชนวเสน จ สากจฺฉํ กโรติฯ อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตํ มคฺคนฺติ เอตํ อนุพนฺธนสฺส การณวจนํฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ยํนูนาหํ อิมํ ภิกฺขุํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺเธยฺยํฯ กสฺมา? ยสฺมา อิทํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนํ นาม อตฺถิเกหิ อุปญฺญาตํ มคฺคํ, ญาโต เจว อุปคโต จ มคฺโคติ อตฺโถฯ อถ วา อตฺถิเกหิ อมฺเหหิ มรเณ สติ อมเตนปิ ภวิตพฺพนฺติ เอวํ เกวลํ อตฺถีติ อุปญฺญาตํ, อนุมานญาเณน อุปคนฺตฺวา ญาตํ นิพฺพานํ นาม อตฺถิ, ตํ มคฺคนฺโต ปริเยสนฺโตติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เนสํ ปริสายาติ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปริวารภูตปริสายฯ ทฺเว อคฺคสาวเกติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ทฺเว มหานุภาเว สาวเกฯ ฐานนฺตเรติ อคฺคสาวกตฺตสญฺญิเต ฐานนฺตเร ฐเปสิฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อคฺคสาวเก’’ติ อวตฺวา ‘‘มหาสาวเก’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ อญฺเญปิ มหาเถรา อภิญฺญาตาทิคุณวิเสสโยเคน ‘‘มหาสาวกา’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติ, อิเมเยว ปน สาวเกสุ อนญฺญสาธารณภูตา วิเสสโต ‘‘มหาสาวกา’’ติ วตฺตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเวปิ มหาสาวเก’’ติ วุตฺตํฯ