10. ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนา
[98-115] ทสเม วคฺเค อชฺฌตฺตสนฺตาเน ภวํ อชฺฌตฺติกํฯ อชฺฌตฺตสนฺตานโต พหิทฺธา ภวํ พาหิรํฯ วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ ‘‘อวินาสายา’’ติ เอวมาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ จตุกฺโกฏิเกติ ‘‘อนุโยโค อกุสลานํ , อนนุโยโค กุสลานํ, อนุโยโค กุสลานํ, อนนุโยโค อกุสลาน’’นฺติ (อ. นิ. 1.96) เอวํ ปริโยสานสุตฺเต อาคตนยํ คเหตฺวา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามี’’ติอาทินา (อ. นิ. 1.11) อาคตสุตฺตานํ สมญฺญา ชาตาฯ
[130] สุตฺตนฺตนเย ยถาโจทนา สํกิเลสธมฺมานํ วิปริเยสนํ, ตํตํธมฺมโกฏฺฐาสานญฺจ อูนโต อธิกโต จ ปเวทนํ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ เตสํเยว ปน อวิปรีตโต อนูนาธิกโต จ ปเวทนํ ธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ เอวํ วินยปฺปฏิปตฺติยา อยถาวิธิปฺปเวทนํ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ ยถาวิธิปฺปเวทนํ ธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ สุตฺตนฺตนเยน ปญฺจวิโธ สํวรวินโย ปหานวินโย จ วินโย, ตปฺปฏิปกฺเขน อวินโยฯ วินยนเยน วตฺถุสมฺปทาทินา ยถาวิธิปฺปฏิปตฺติ เอว วินโย, ตพฺพิปริยาเยน อวินโย เวทิตพฺโพฯ ติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถฯ เตน ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติยา, จตฺตาโร ปาฏิเทสนิยา, สตฺต อธิกรณสมถาติ อิเมสํ สงฺคโหฯ เอกติํส นิสฺสคฺคิยาติ เอตฺถ ‘‘เตนวุติ ปาจิตฺติยา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
อธิคนฺตพฺพโต อธิคโม, มคฺคผลานิฯ นิพฺพานํ ปน อนฺตรธานาภาวโต อิธ น คยฺหติฯ ปฏิปชฺชนํ ปฏิปตฺติ, สิกฺขตฺตยสมาโยโคฯ ปฏิปชฺชิตพฺพโต วา ปฏิปตฺติฯ ปริยาปุณิตพฺพโต ปริยตฺติ, ปิฏกตฺตยํฯ มคฺคคฺคหเณน คหิตาปิ ตติยวิชฺชาฉฏฺฐาภิญฺญา วิชฺชาภิญฺญาสามญฺญโต ‘‘ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา’’ติ ปุนปิ คหิตาฯ ตโต ปรํ ฉ อภิญฺญาติ วสฺสสหสฺสโต ปรํ ฉ อภิญฺญา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, น ปฏิสมฺภิทาติ อธิปฺปาโยฯ ตโตติ อภิญฺญากาลโต ปจฺฉาฯ ตาติ อภิญฺญาโยฯ ปุพฺพภาเค ฌานสิเนหาภาเวน เกวลาย วิปสฺสนาย ฐตฺวา อคฺคผลปฺปตฺตา สุกฺขวิปสฺสกา นาม, มคฺคกฺขเณ ปน ‘‘ฌานสิเนโห นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺโพ ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. 4.170) วจนโตฯ ปจฺฉิมกสฺสาติ สพฺพปจฺฉิมสฺสฯ
กิญฺจาปิ อริโย อปริหานธมฺโม , โสตาปนฺนสฺส ปน อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อธิคตธมฺโม อุปฺปนฺโน นาม นตฺถิ, ปจฺจยสามคฺคิยา อสติ ยาว อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกนฺติ, ตาว อธิคมสฺส อสมฺภโว เอวาติ อาห – ‘‘โสตาปนฺนสฺส…เป.… นาม โหตี’’ติฯ ตสฺสิทํ มนุสฺสโลกวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
น โจเทนฺตีติ อญฺญมญฺญสฺมิํ วิชฺชมานํ โทสํ ชานนฺตาปิ น โจเทนฺติ น สาเรนฺติฯ อกุกฺกุจฺจกา โหนฺตีติ กุกฺกุจฺจํ น อุปฺปาเทนฺติฯ ‘‘อสกฺกจฺจการิโน โหนฺตี’’ติ จ ปฐนฺติ, สาถลิกตาย สิกฺขาสุ อสกฺกจฺจการิโน โหนฺตีติ อตฺโถฯ ภิกฺขูนํ สเตปิ สหสฺเสปิ ธรมาเนติ อิทํ พาหุลฺลวเสน วุตฺตํฯ อนฺติมวตฺถุอนชฺฌาปนฺเนสุ กติปยมตฺเตสุปิ ภิกฺขูสุ ธรนฺเตสุ, เอกสฺมิํ วา ธรนฺเต ปฏิปตฺติ อนนฺตรหิตา เอว นาม โหติฯ เตเนวาห – ‘‘ปจฺฉิมกสฺส…เป.… อนฺตรหิตา โหตี’’ติฯ
อนฺเตวาสิเก คเหตุนฺติ อนฺเตวาสิเก สงฺคเหตุํฯ อตฺถวเสนาติ อฏฺฐกถาวเสนฯ มตฺถกโต ปฏฺฐายาติ อุปริโต ปฏฺฐายฯ อุโปสถกฺขนฺธกมตฺตนฺติ วินยมาติกาปาฬิมาหฯ อาฬวกปญฺหาทีนํ วิย เทเวสุ ปริยตฺติยา ปวตฺติ อปฺปมาณนฺติ อาห – ‘‘มนุสฺเสสู’’ติฯ
โอฏฺฐฏฺฐิวณฺณนฺติ โอฏฺฐานํ อฏฺฐิวณฺณํ, ทนฺตกสาวํ เอกํ วา ทฺเว วา วาเร รชิตฺวา ทนฺตวณฺณํ กตฺวา ธาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เกเสสุ วา อลฺลียาเปนฺตีติ เตน กาสาวขณฺเฑน เกเส พนฺธนฺตา อลฺลียาเปนฺติฯ ภิกฺขุโคตฺตสฺส อภิภวนโต วินาสนโต โคตฺรภุโนฯ อถ วา โคตฺตํ วุจฺจติ สาธารณํ นามํ, มตฺตสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา ‘‘สมณา’’ติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโน, นามมตฺตสมณาติ อตฺโถฯ กาสาวคตกณฺฐตาย, กาสาวคฺคหณเหตุอุปฺปชฺชนกโสกตาย วา กาสาวกณฺฐาฯ สงฺฆคตนฺติ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนตฺตา สงฺฆคตํฯ ตํ สรีรนฺติ ตํ ธาตุสรีรํฯ
เตเนวาติ ปริยตฺติอนฺตรธานมูลกตฺตา เอว อิตรอนฺตรธานสฺสฯ สกฺโก เทวราชา ฉาตกภเย ปรตีรคมนาย ภิกฺขู อุสฺสุกฺกมกาสีติ อธิปฺปาโยฯ เนติ อุภเยปิ ปํสุกูลิกตฺเถเร ธมฺมกถิกตฺเถเร จฯ เถราติ ตตฺถ ฐิตา สกฺขิภูตา เถราฯ
ธมฺมกถิกตฺเถรา ‘‘ยาว ติฏฺฐนฺติ สุตฺตนฺตา…เป.… โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา ‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา’’ติ อิมินา วจเนน ปํสุกูลิกตฺเถเร อปฺปฏิภาเน อกํสุ ฯ อิทานิ ปริยตฺติยา อนนฺตรธานเมว อิตเรสํ อนนฺตรธานเหตูติ อิมมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
[140-150] เอกาทสมทฺวาทสมวคฺคา สุวิญฺเญยฺยา เอวฯ
13. เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนา
[170] เอกปุคฺคลสฺสาติ เอกปุคฺคลวคฺคสฺสฯ เตนาห – ‘‘ปฐเม’’ติฯ เอโกติ คณนปริจฺเฉโท, ตโต เอว ทุติยาทิปฏิกฺเขปตฺโถฯ ปธานาสหายตฺโถปิ เอกสทฺโท โหตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘คณนปริจฺเฉโท’’ติ อาหฯ สมฺมุติยา เทสนา สมฺมุติเทสนาฯ ปรมตฺถสฺส เทสนา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถาติ สมฺมุติปรมตฺถเทสนาสุ, น สมฺมุติปรมตฺเถสุฯ เตนาห – ‘‘เอวรูปา สมฺมุติเทสนา, เอวรูปา ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ ตตฺริทํ สมฺมุติปรมตฺถานํ ลกฺขณํ – ยสฺมิํ ภินฺเน, พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสมญฺญา, สา ฆฏปฏาทิปฺปเภทา สมฺมุติ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถาฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว โส นโย ลพฺภติฯ ตตฺถ รูปาทิธมฺมสมูหํ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อุปาทาย ปุคฺคลโวหาโรติ ปุคฺคโลติ สมฺมุติเทสนาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อุปฺปาทวยวนฺโต สภาวธมฺมา น นิจฺจาติ อนิจฺจาติ อาห – ‘‘อนิจฺจนฺติ ปรมตฺถเทสนา’’ติฯ เอส นโย เสสปเทสุปิฯ นนุ ขนฺธเทสนาปิ สมฺมุติเทสนาวฯ ราสฏฺโฐ วา หิ ขนฺธฏฺโฐ โกฏฺฐาสฏฺโฐ วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ขนฺธสมญฺญา ผสฺสาทีสุ ปวตฺตตชฺชาปญฺญตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา ตสฺส อาสนฺนตรา, ปุคฺคลสมญฺญาทโย วิย น ทูเรติ ปรมตฺถสงฺคหา วุตฺตาฯ ขนฺธสีเสน วา ตทุปาทานสภาวธมฺมา เอว คหิตาฯ นนุ จ สภาวธมฺมา สพฺเพปิ สมฺมุติมุเขเนว เทสนํ อาโรหนฺติ, น สมุเขนาติ สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติเทสนาว สิยาติ? นยิทเมวํ, เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน เทสนาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ น หิ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ