จตุนฺนํ ขนฺธานเมเวตํ นามนฺติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ติ เอตํ นามํฯ ยสฺมา อสฺสทฺธิยาทิปาปธมฺมสมนฺนาคตา ปุคฺคลา วิเสสโต ปาปา ปุญฺญธมฺมวิโมกฺขตาย, เต ยสฺส มิตฺตา สหายา, โส ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ เตนาห – ‘‘เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา’’ติอาทิฯ

วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กลฺยาณมิตฺตาทิวคฺควณฺณนา

[71] อฏฺฐมสฺส ปฐเม พุทฺธา, สาริปุตฺตาทโย วา กลฺยาณมิตฺตาฯ วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ติ ปเท วุตฺตสฺส ปฏิปกฺขนเยนฯ

[72-73] ทุติเย โยโคติ สมงฺคีภาโวฯ ปโยโคติ ปยุญฺชนํ ปฏิปตฺติฯ อโยโคติ อสมงฺคีภาโวฯ อปฺปโยโคติ อปฺปยุญฺชนํ อปฺปฏิปตฺติฯ อนุโยเคนาติ อนุโยคเหตุฯ

[74] จตุตฺเถ พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกปุคฺคลสฺสฯ องฺคภูตาติ ตสฺเสว ปฏิเวธสฺส การณภูตาฯ เอตฺถ จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ พุชฺฌติ, อญฺญาณนิทฺทาย วาปิ พุชฺฌตีติ โพธีติ ลทฺธนาโม อริยสาวโก พุชฺฌนกสตฺโต, ตสฺส พุชฺฌนกสตฺตสฺสฯ โพธิยาติ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยาฯ พุชฺฌนฏฺเฐน โพธิโย, โพธิโย เอว สจฺจสมฺปฏิโพธสฺส องฺคาติ วุตฺตํฯ ‘‘พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติฯ วิปสฺสนาทีนํ การณานํ พุชฺฌิตพฺพานญฺจ สจฺจานํ อนุรูปํ พุชฺฌนโต อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิมุขํ ปจฺจกฺขภาเวน อภิมุขํ พุชฺฌนโต ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺมา อวิปรีตโต พุชฺฌนโต สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ เอวํ อตฺถวิเสสทีปเกหิ อุปสคฺเคหิ อนุพุชฺฌนฺตีติอาทิ วุตฺตํฯ โพธิสทฺโท สพฺพวิเสสยุตฺตํ พุชฺฌนสามญฺเญน สงฺคณฺหาติฯ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ อิมินา ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌนสฺส เอกนฺตการณตํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปเนตํ ปทํ วิภตฺตเมวาติ วุตฺตปฺปกาเรน เอตํ ‘‘โพชฺฌงฺคา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17) ปทํ นิทฺเทเส ปฏิสมฺภิทามคฺเค วิภตฺตเมวฯ

[75] ปญฺจเม ยาถาวสรสภูมีติ ยาถาวโต สกิจฺจกรณภูมิฯ สาติ ยาถาวสรสภูมิฯ วิปสฺสนาติ พลววิปสฺสนาฯ เกจิ ‘‘ภงฺคญาณโต ปฏฺฐายา’’ติ วทนฺติฯ วิปสฺสนาย ปาทกชฺฌาเน จ สติอาทโย โพชฺฌงฺคปกฺขิกา เอว ปริยายโพธิปกฺขิยภาวโตฯ ตตฺถาติอาทิ จตุพฺพิธานํ โพชฺฌงฺคานํ ภูมิวิภาคทสฺสนํฯ

[76] ฉฏฺเฐ เตสํ อนฺตเรติ เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตเรฯ กามํ สงฺคีติอารุฬฺหวเสน อปฺปกมิทํ สุตฺตปทํ, ภควา ปเนตฺถ สนฺนิปติตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ วิตฺถาริกํ กโรตีติ กตฺวา อิทํ วุตฺตํ – ‘‘มหตี เทสนา ภวิสฺสตี’’ติฯ คามนิคมาทิกถา นตฺถีติ ตสฺสา กถาย อติรจฺฉานกถาภาวมาหุ ฯ ตถา หิ สา ปุพฺเพ พหุญาติกํ อโหสิ พหุปกฺขํ, อิทานิ อปฺปญาติกํ อปฺปปกฺขนฺติ อนิจฺจตามุเขน นิยฺยานิกปกฺขิกา ชาตาฯ เอตายาติ ยถาวุตฺตาย ปริหานิยาฯ ปติกิฏฺฐนฺติ นิหีนํฯ มม สาสเนติ อิทํ กมฺมสฺสกตชฺฌานปญฺญานมฺปิ วิเสสนเมวฯ ตทุภยมฺปิ หิ พาหิรกานํ ตปฺปญฺญาทฺวยโต สาติสยเมว สพฺพญฺญุพุทฺธานํ เทสนาย ลทฺธวิเสสโต วิวฏฺฏูปนิสฺสยโต จฯ

[77] สตฺตเม เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวาติ ตถา กเถนฺตานํ เตสํ ภิกฺขูนํ ตตฺถ อุปคมเนน อตฺตโน เทสนาย ภาชนภูตํ จิตฺตปฺปวตฺติํ ญตฺวาฯ กมฺมสฺสกตาทีติ อาทิสทฺเทน ฌานปญฺญาทีนํ จตุนฺนมฺปิ ปญฺญานํ คหณํฯ

[78-80] อฏฺฐมาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยา เอส มม สาสเน’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

กลฺยาณมิตฺตาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[81-82] นวเม วคฺเค นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

10. ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนา

[98-115] ทสเม วคฺเค อชฺฌตฺตสนฺตาเน ภวํ อชฺฌตฺติกํฯ อชฺฌตฺตสนฺตานโต พหิทฺธา ภวํ พาหิรํฯ วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ ‘‘อวินาสายา’’ติ เอวมาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ จตุกฺโกฏิเกติ ‘‘อนุโยโค อกุสลานํ , อนนุโยโค กุสลานํ, อนุโยโค กุสลานํ, อนนุโยโค อกุสลาน’’นฺติ (อ. นิ. 1.96) เอวํ ปริโยสานสุตฺเต อาคตนยํ คเหตฺวา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามี’’ติอาทินา (อ. นิ. 1.11) อาคตสุตฺตานํ สมญฺญา ชาตาฯ

[130] สุตฺตนฺตนเย ยถาโจทนา สํกิเลสธมฺมานํ วิปริเยสนํ, ตํตํธมฺมโกฏฺฐาสานญฺจ อูนโต อธิกโต จ ปเวทนํ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ เตสํเยว ปน อวิปรีตโต อนูนาธิกโต จ ปเวทนํ ธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ เอวํ วินยปฺปฏิปตฺติยา อยถาวิธิปฺปเวทนํ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ ยถาวิธิปฺปเวทนํ ธมฺมํ ธมฺโมติ ทีปนํฯ สุตฺตนฺตนเยน ปญฺจวิโธ สํวรวินโย ปหานวินโย จ วินโย, ตปฺปฏิปกฺเขน อวินโยฯ วินยนเยน วตฺถุสมฺปทาทินา ยถาวิธิปฺปฏิปตฺติ เอว วินโย, ตพฺพิปริยาเยน อวินโย เวทิตพฺโพฯ ติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถฯ เตน ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติยา, จตฺตาโร ปาฏิเทสนิยา, สตฺต อธิกรณสมถาติ อิเมสํ สงฺคโหฯ เอกติํส นิสฺสคฺคิยาติ เอตฺถ ‘‘เตนวุติ ปาจิตฺติยา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อธิคนฺตพฺพโต อธิคโม, มคฺคผลานิฯ นิพฺพานํ ปน อนฺตรธานาภาวโต อิธ น คยฺหติฯ ปฏิปชฺชนํ ปฏิปตฺติ, สิกฺขตฺตยสมาโยโคฯ ปฏิปชฺชิตพฺพโต วา ปฏิปตฺติฯ ปริยาปุณิตพฺพโต ปริยตฺติ, ปิฏกตฺตยํฯ มคฺคคฺคหเณน คหิตาปิ ตติยวิชฺชาฉฏฺฐาภิญฺญา วิชฺชาภิญฺญาสามญฺญโต ‘‘ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา’’ติ ปุนปิ คหิตาฯ ตโต ปรํ ฉ อภิญฺญาติ วสฺสสหสฺสโต ปรํ ฉ อภิญฺญา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, น ปฏิสมฺภิทาติ อธิปฺปาโยฯ ตโตติ อภิญฺญากาลโต ปจฺฉาฯ ตาติ อภิญฺญาโยฯ ปุพฺพภาเค ฌานสิเนหาภาเวน เกวลาย วิปสฺสนาย ฐตฺวา อคฺคผลปฺปตฺตา สุกฺขวิปสฺสกา นาม, มคฺคกฺขเณ ปน ‘‘ฌานสิเนโห นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺโพ ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. 4.170) วจนโตฯ ปจฺฉิมกสฺสาติ สพฺพปจฺฉิมสฺสฯ