7. วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนา

[61] สตฺตมสฺส ปฐเม วีรานํ กมฺมนฺติ วีริยํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, ตเทว กุสลกิริยาย ปธานฏฺเฐน อารมฺโภ วีริยารมฺโภฯ อารทฺธวีริยตา ปคฺคหิตวีริยตา ปริปุณฺณวีริยตาติ ปจฺเจกํ วีริยตาสทฺโท โยเชตพฺโพฯ

[62] ทุติเย มหตี อิจฺฉา เอตสฺสาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตาฯ มหาวิสโย โลโภ มหาโลโภ มหนฺตานํ วตฺถูนํ พหูนญฺจ อภิคิชฺฌนโตฯ อิตรีตราติอาทินา ปพฺพชิตานํ อุปฺปชฺชนมหิจฺฉตา วุตฺตาฯ ปญฺจหิ กามคุเณหีติอาทิ คหฏฺฐานํ วเสน วุตฺตํฯ อิจฺฉาติ สภาวนิทฺเทโสฯ อิจฺฉาคตาติ อิจฺฉาปวตฺตาฯ มหิจฺฉตาติ มหาอิจฺฉตาฯ อตฺถโต ปนายํ ราโค เอวาติ วุตฺตํ – ‘‘ราโค สาราโค’’ติอาทิฯ

[63] ตติเย อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถ ‘‘อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.304) วิยาติ อาห – ‘‘อนิจฺฉสฺสา’’ติฯ โลเก ปากฏสฺส หิ อกฺขิโรคกุจฺฉิโรคาทิเภทสฺส อาพาธสฺส อภาวํ สนฺธาย ‘‘อปฺปาพาโธ’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย ปริตฺตเกปิ อปฺปสทฺทสฺส ทิสฺสมานตฺตาฯ อตฺโถ ปน นิรวเสโส สพฺพโส ปจฺจยิจฺฉาย อภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห – ‘‘น หี’’ติอาทิฯ

อิจฺฉาย อภาเวเนว อปฺปิจฺโฉ นาม โหตีติ อิมมตฺถํ ปการนฺตเรน ทีเปตุํ – ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺริจฺฉตา นาม อตฺร อตฺร อิจฺฉาฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตาย ปาปา ลามิกา นิหีนา อิจฺฉา ปาปิจฺฉตาฯ ยาย ปจฺจยุปฺปาทนตฺถํ อตฺตนิ วิชฺชมานคุเณ สมฺภาเวติ, ปจฺจยานํ ปฏิคฺคหเณ จ น มตฺตํ ชานาติ, อยํ มหิจฺฉตาฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อตฺตนิ อวิชฺชมานานํ คุณานํ วิชฺชมานานํ วิย ปเรสํ ปกาสนาฯ สนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานสีลธุตธมฺมาทิคุณวิภาวนาฯ ตาทิสสฺสปิ ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาปิ โหติ, สาปิ อภิธมฺเม อาคตาเยวาติ สมฺพนฺโธฯ ทุสฺสนฺตปฺปโยติ ทุตฺตปฺปโยฯ

อติลูขภาวนฺติ ปตฺตจีวรวเสน อติวิย ลูขภาวํฯ ตทสฺส ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘อยํ อมงฺคลทิวโส , สุมฺภกสินิทฺธปตฺตจีวโร อยฺโย ปุพฺพงฺคโม กาตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โถกํ พหิ โหถา’’ติ อาหํสุฯ อุมฺมุชฺชีติ มนุสฺสานํ อชานนฺตานํเยว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คณฺหนฺโตเยว อุมฺมุชฺชิฯ ยทิ เถโร ‘‘ขีณาสวภาวํ ชานนฺตู’’ติ อิจฺเฉยฺย, น นํ มนุสฺสา ‘‘พหิ โหถา’’ติ วเทยฺยุํ, ขีณาสวานํ ปน ตถาจิตฺตเมว น อุปฺปชฺเชยฺยฯ

อปฺปิจฺฉตาปธานํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ จตุพฺพิธอิจฺฉาปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน จตุพฺพิธํ อิจฺฉาเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโรปิ จตุพฺพิโธ อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉติ ปจฺจเยสุ อิจฺฉารหิโตฯ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ ธุตคุณสมฺภาวนาย อิจฺฉารหิโตฯ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉติ พหุสฺสุตสมฺภาวนาย อิจฺฉารหิโตฯ อธิคมอปฺปิจฺโฉติ ‘‘อริโย’’ติ สมฺภาวนาย อิจฺฉารหิโตฯ ทายกสฺส วสนฺติ อปฺปํ วา ยํ ทาตุกาโม พหุํ วาติ ทายกสฺส จิตฺตสฺส วสํ, อชฺฌาสยนฺติ อตฺโถฯ เทยฺยธมฺมสฺส วสนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส อพหุภาวํฯ อตฺตโน ถามนฺติ อตฺตโน ปมาณํฯ ยตฺตเกน อตฺตา ยาเปติ, ตตฺตกสฺเสว คหณํฯ ยทิ หีติอาทิ สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิวรณํฯ ปมาเณเนวาติ ยาปนปฺปมาเณเนวฯ

เอกภิกฺขุปิ นาญฺญาสีติ โสสานิกวตฺเต สมฺมเทว วตฺติตตฺตา เอโกปิ ภิกฺขุ น อญฺญาสิฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ อวิจฺเฉทํฯ ทุติโย มํ ชาเนยฺยาติ ทุติโย สหายภูโตปิ ยถา มํ ชานิตุํ น สกฺกุเณยฺย, ตถา สฏฺฐิ วสฺสานิ นิรนฺตรํ สุสาเน วสามิ, ตสฺมา อหํ อโห โสสานิกุตฺตโมฯ อุปกาโร หุตฺวาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาทีหิ ปริยตฺติธมฺมวเสน อุปกาโร หุตฺวาฯ ธมฺมกถาย ชนปทํ โขเภตฺวาติ โลมหํสนสาธุการทานเจลุกฺเขปาทิวเสน สนฺนิปติตํ อิตรญฺจ ‘‘กถํ นุ โข อปฺปํ อยฺยสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสสฺสามา’’ติ โกลาหลวเสน มหาชนํ โขเภตฺวา? ยทิ เถโร พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ อิจฺเฉยฺย, ปุพฺเพว ชนปทํ โขเภนฺโต ธมฺมํ กเถยฺยฯ คโตติ ‘‘อยํ โส, เยน รตฺติยํ ธมฺมกถา กตา’’ติ ชานนภาเวน ปริยตฺติอปฺปิจฺฉตาย ปุรารุณาว คโตฯ

ตโย กุลปุตฺตา วิยาติ ปาจีนวํสทาเย สามคฺคิวาสํวุฏฺฐา อนุรุทฺโธ, นนฺทิโย, กิมิโลติ อิเม ตโย กุลปุตฺตา วิยฯ เอเตสุปิ หิ อนุรุทฺธตฺเถเรน ภควตา ‘‘อตฺถิ ปน โว อนุรุทฺธา เอวํ อปฺปมตฺตานํ อาตาปีนํ ปหิตตฺตานํ วิหรนฺตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ (ม. นิ. 1.328) ปุฏฺเฐน ‘‘อิธ ปน มยํ, ภนฺเต, ยาวเทว อากงฺขาม, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.328) อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ อาโรจิตาสุ อิตเร เถรา น อิจฺฉิํสุฯ ตถา หิ เต ปกฺกนฺเต ภควติ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ – ‘‘กินฺนุ มยํ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอวมาโรจิมฺห ‘อิมาสญฺจ อิมาสญฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ มยํ ลาภิโน’ติ? ยํ โน อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควโต สมฺมุขาปิ อาสวานํ ขยํ ปกาเสตี’’ติ? ฆฏีกาโรปิ อตฺตโน อริยภาเว กิกิสฺส รญฺโญ ภควตา อาโรจิเต น อตฺตมโน อโหสิ? เตนาห – ‘‘ฆฏีการกุมฺภกาโร วิยา’’ติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถติ ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปิจฺฉตา’’ติ วุตฺเต อปฺปิจฺฉตาสงฺขาเต อตฺเถฯ พลวอโลเภนาติ ทฬฺหตรปฺปวตฺติเกน อโลเภนฯ

[64] จตุตฺเถ นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺฐีติ อสนฺตุฏฺฐิ, ตสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺฐิตาฯ ตํ ปน สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสนฺตุฏฺเฐ ปุคฺคเล…เป.… โลโภ’’ติ อาหฯ เสวนฺตสฺสาติอาทีนิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ

[65-67] ปญฺจเม ตุสฺสนํ ตุฏฺฐิ, สมํ, สเกน, สนฺเตน วา ตุฏฺฐิ เอตสฺสาติ สนฺตุฏฺฐิ, ตสฺส ภาโว สนฺตุฏฺฐิตาฯ ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺถิตาย ภิกฺขุ ‘‘สนฺตุฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺสา’’ติ อาห – จีวราทิเก ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิเย ปจฺจเย สนฺตุสฺสเนน สมงฺคีภูตสฺสาติ อตฺโถฯ อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อญฺญตฺตา, ตถา ปณีตมฺปิ อิตรํ หีนโต อญฺญตฺตาฯ อเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตาฯ

อิติ เยน ธมฺเมน หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิปจฺจเยน สนฺตุสฺสติ, โส ตถา ปวตฺโต อโลโภ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, เตน สมนฺนาคตสฺส ฯ ยถาลาภํ อตฺตโน ลาภานุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ลพฺภตีติ วา ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาโภ, เตน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ พลนฺติ กายพลํฯ สารุปฺปนฺติ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตาฯ

ยถาลทฺธโต อญฺญสฺส อปตฺถนา นาม สิยา อปฺปิจฺฉตาปิ ปวตฺติอากาโรติ ตโต วินิเวจิตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลภนฺโตปิ น คณฺหาตี’’ติ อาหฯ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ อผาสุภาวาวหํ สรีรเขทาวหญฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน น อตฺริจฺฉตาทิวเสน ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค สนฺโตสวิโรธิ น โหตีติ อาห – ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ มหคฺฆจีวรํ พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวา ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทญฺญสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ฐิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห – ‘‘เตสํ…เป.… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ เอวํ เสสปจฺจเยสุปิ ยถาสารุปฺปนิทฺเทเส อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตํ หรีตกํฯ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐีสุ ภิกฺขู นิโยเชตุํ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. 73, 128) พุทฺธาทีหิ ปสตฺถํฯ ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติ ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สมนฺนาคตตฺตาฯ ยถาสารุปฺปสนฺโตโสว อคฺโคติ ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขุ สารุปฺปํเยว นิสฺสาย สนฺตุสฺสนวเสน ปวตฺตนโต อคฺโคฯ ฉฏฺฐสตฺตเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

[68-69] อฏฺฐมนวเมสุ น สมฺปชานาตีติ อสมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว อสมฺปชญฺญํฯ วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน สมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ

[70] ทสเม ปาปมิตฺตา เทวทตฺตสทิสาฯ เต หิ หีนาจารตาย, ทุกฺขสฺส วา สมฺปาปกตาย ‘‘ปาปา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตนากาเรน ปวตฺตานนฺติ โย ปาปมิตฺตสฺส ขนฺติ รุจิ อธิมุตฺติ ตนฺนินฺนตาตํสมฺปวงฺกตาทิอากาโร, เตนากาเรน ปวตฺตานํฯ

จตุนฺนํ ขนฺธานเมเวตํ นามนฺติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ติ เอตํ นามํฯ ยสฺมา อสฺสทฺธิยาทิปาปธมฺมสมนฺนาคตา ปุคฺคลา วิเสสโต ปาปา ปุญฺญธมฺมวิโมกฺขตาย, เต ยสฺส มิตฺตา สหายา, โส ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ เตนาห – ‘‘เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา’’ติอาทิฯ

วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กลฺยาณมิตฺตาทิวคฺควณฺณนา

[71] อฏฺฐมสฺส ปฐเม พุทฺธา, สาริปุตฺตาทโย วา กลฺยาณมิตฺตาฯ วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ติ ปเท วุตฺตสฺส ปฏิปกฺขนเยนฯ

[72-73] ทุติเย โยโคติ สมงฺคีภาโวฯ ปโยโคติ ปยุญฺชนํ ปฏิปตฺติฯ อโยโคติ อสมงฺคีภาโวฯ อปฺปโยโคติ อปฺปยุญฺชนํ อปฺปฏิปตฺติฯ อนุโยเคนาติ อนุโยคเหตุฯ

[74] จตุตฺเถ พุชฺฌนกสตฺตสฺสาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนกปุคฺคลสฺสฯ องฺคภูตาติ ตสฺเสว ปฏิเวธสฺส การณภูตาฯ เอตฺถ จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ พุชฺฌติ, อญฺญาณนิทฺทาย วาปิ พุชฺฌตีติ โพธีติ ลทฺธนาโม อริยสาวโก พุชฺฌนกสตฺโต, ตสฺส พุชฺฌนกสตฺตสฺสฯ โพธิยาติ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยาฯ พุชฺฌนฏฺเฐน โพธิโย, โพธิโย เอว สจฺจสมฺปฏิโพธสฺส องฺคาติ วุตฺตํฯ ‘‘พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติฯ วิปสฺสนาทีนํ การณานํ พุชฺฌิตพฺพานญฺจ สจฺจานํ อนุรูปํ พุชฺฌนโต อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิมุขํ ปจฺจกฺขภาเวน อภิมุขํ พุชฺฌนโต ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺมา อวิปรีตโต พุชฺฌนโต สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ เอวํ อตฺถวิเสสทีปเกหิ อุปสคฺเคหิ อนุพุชฺฌนฺตีติอาทิ วุตฺตํฯ โพธิสทฺโท สพฺพวิเสสยุตฺตํ พุชฺฌนสามญฺเญน สงฺคณฺหาติฯ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ อิมินา ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌนสฺส เอกนฺตการณตํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปเนตํ ปทํ วิภตฺตเมวาติ วุตฺตปฺปกาเรน เอตํ ‘‘โพชฺฌงฺคา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17) ปทํ นิทฺเทเส ปฏิสมฺภิทามคฺเค วิภตฺตเมวฯ