6. อจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา

[51] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม อสฺสุตวาติ เอตฺถ ‘‘สาธุ ปญฺญาณวา นโร’’ติอาทีสุ (ชา. 2.18.101) อตฺถิตามตฺตสฺส โพธโก วา-สทฺโทฯ ‘‘สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.381) ปสํสาวิสิฏฺฐาย อตฺถิตายฯ ‘‘ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.317; ม. นิ. 2.25) อติสยตฺถวิสิฏฺฐาย อตฺถิตาย, ตสฺมา ยสฺส ปสตฺถํ อติสเยน วา สุตํ อตฺถิ, โส สุตวา, สํกิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ ปริยตฺติธมฺมสฺสวนํ, ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปตฺติ จ ‘‘สุตวา’’ติ อิมินา ปเทน ปกาสิตาฯ โสตพฺพยุตฺตํ สุตฺวา กตฺตพฺพนิปฺผตฺติวเสน สุณีติ วา สุตวา, ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวาฯ

อยญฺหิ อกาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. 2 ทุกมาติกา), อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 1047) ตํสมาโยคนิวตฺติยํ ทิฏฺโฐฯ ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 7 ทุกมาติกา) ตํสมฺพนฺธิภาวนิวตฺติยํฯ ปจฺจยุปฺปนฺนญฺหิ ปจฺจยสมฺพนฺธีติ อปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา อตํสมฺพนฺธิตา เอตฺถ โชติตาฯ ‘‘อนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 9 ทุกมาติกา) ตํสภาวนิวตฺติยํฯ นิทสฺสนญฺหิ เอตฺถ ทฏฺฐพฺพตาฯ อถ วา ปสฺสตีติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตคฺคเหตพฺพตานิวตฺติยํ, ตถา ‘‘อนาสวา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 15 ทุกมาติกา)ฯ ‘‘อปฺปฏิฆา ธมฺมา (ธ. ส. 10 ทุกมาติกา) อนารมฺมณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 55 ทุกมาติกา) ตํกิจฺจนิวตฺติยํฯ ‘‘อรูปิโน ธมฺมา อเจตสิกาธมฺมา’’ติ ตํสภาวนิวตฺติยํฯ ตทญฺญตา หิ อิธ ปกาสิตาฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ ตพฺภาวมตฺตนิวตฺติยํฯ มนุสฺสตฺตมตฺตํ นตฺถิ, อญฺญํ ตํสทิสนฺติฯ สทิสตา หิ เอตฺถ สูจิตาฯ ‘‘อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ’’ติ (อ. นิ. 3.13) จ ตํสมฺภาวนียคุณนิวตฺติยํฯ ครหา หิ อิธ ญายติฯ ‘‘กจฺจิ โภโต อนามยํ (ชา. 1.15.146; 2.20.129) อนุทรา กญฺญา’’ติ จ ตทนปฺปภาวนิวตฺติยํฯ ‘‘อนุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 17 ติกมาติกา) ตํสทิสภาวนิวตฺติยํฯ อตีตานญฺหิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อุปฺปาทิธมฺมานญฺจ ปจฺจเยกเทสสิทฺธิยา อารทฺธุปฺปาทภาวโต กาลวินิมุตฺตสฺส จ วิชฺชมานตฺตา อุปฺปนฺนานุกูลตา, ปเคว ปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ ตพฺพิธุรตา เหตฺถ วิญฺญายติฯ ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. 11 ติกมาติกา) ตทปริโยสานนิวตฺติยํฯ ตนฺนิฏฺฐานญฺเหตฺถ ปกาสิตนฺติ เอวํ อเนเกสํ อตฺถานํ โชตโกฯ อิธ ปน ‘‘อรูปิโน ธมฺมา (ธ. ส. 11 ทุกมาติกา), อเจตสิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 57 ทุกมาติกา) วิย ตํสภาวนิวตฺติยํ ทฏฺฐพฺโพ, อญฺญตฺเถติ อตฺโถฯ เอเตนสฺส สุตาทิญาณวิรหํ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิตี’’ติฯ

อิทานิ ตสฺสตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา ขนฺธธาตาทิโกสลฺเลนปิ อุปกฺกิเลสอุปกฺกิลิฏฺฐานํ ชานนเหตุภูตํ พาหุสจฺจํ โหติฯ ยถาห – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พหุสฺสุโต โหติ? ยโต โข, ภิกฺขุ, ขนฺธกุสโล โหติฯ ธาตุ…เป.… อายตน…เป.… ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล โหติฯ เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, พหุสฺสุโต โหตี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘ยสฺส จ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ อตฺถปริปุจฺฉนํ ปุริปุจฺฉาฯ กุสเลหิ สห โจทนาปริหรณวเสน วินิจฺฉยกรณํ วินิจฺฉโยฯ อาจริเย ปน ปยิรุปาสิตฺวา อตฺถธมฺมานํ อาคมนํ สุตมยญาณวเสน อวพุชฺฌนํ อาคโมฯ มคฺคผลนิพฺพานานํ สจฺฉิกิริยา อธิคโมฯ

พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ วา ชนิตาติ ปุถุชฺชนาฯ อวิฆาตเมว วา ชน-สทฺโท วทติฯ ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถู ชนา สตฺถุปฏิญฺญา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา, ชายนฺติ วา เอตฺถ สตฺตาติ ชนา, คติโย, ตา ปุถู เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ อิโต ปเร ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโย, เต เอเตสํ ปุถู วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนาฯ อภิสงฺขาราทิอตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ โอฆา กาโมฆาทโยฯ ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปาฯ เต เอว สพฺเพปิ วา กิเลสา ปริฬาหาฯ ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตาติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ราโค เคโธติ เอวมาทิโก, ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ ปุถูสุ ชนา ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺโถ เอว วา ชน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ

รตฺตาติ วตฺถํ วิย รงฺคชาเตน จิตฺตสฺส วิปริณามกเรน ฉนฺทราเคน รตฺตา สารตฺตาฯ คิทฺธาติ อภิกงฺขนสภาเวน อภิคิชฺฌเนน คิทฺธา เคธํ อาปนฺนาฯ คธิตาติ คนฺถิตา วิย ทุมฺโมจนียภาเวน ตตฺถ ปฏิพทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ กิเลสวเสน วิสญฺญิภูตา วิย อนญฺญกิจฺจา โมหมาปนฺนาฯ อชฺโฌปนฺนาติ อนญฺญสาธารเณ วิย กตฺวา คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา ฐิตาฯ

ลคฺคาติ วงฺกกณฺฏเก วิย อาสตฺตา, มหาปลิเป ยาว นาสิกคฺคา ปลิปนฺนปุริโส วิย อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน นิมุคฺคา ฯ ลคฺคิตาติ มกฺกฏาเลเป อาลคฺคภาเวน สมฺมสิโต วิย มกฺกโฏ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อาลคฺคิตาฯ ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธา, อุปทฺทุตา วาฯ อาวุตาติ อาวริตาฯ นิวุตาติ นิวาริตาฯ โอวุตาติ ปลิคุณฺฐิตา, ปริโยนทฺธา วาฯ ปิหิตาติ ปิทหิตาฯ ปฏิจฺฉนฺนาติ ฉาทิตาฯ ปฏิกุชฺชิตาติ เหฏฺฐามุขชาตาฯ

‘‘อสฺสุตวา’’ติ เอเตน อวิชฺชนฺธตา วุตฺตาติ อาห – ‘‘อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต’’ติฯ จิตฺตฏฺฐิติ จิตฺตปริคฺคโห นตฺถีติ ยาย ปฏิปตฺติยา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ตโต วิปฺปมุตฺติญฺจ ยถาสภาวโต ชาเนยฺย, สา จิตฺตภาวนา จิตฺตฏฺฐิติฯ เอการมฺมเณ สุฏฺฐุ สมาธานวเสน อวฏฺฐิติํ ปาทกํ กตฺวา ปวตฺติตา สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ นิสฺสยารมฺมเณหิ จ สทฺธิํ จิตฺตสฺส ปริคฺคหสญฺญิตา วิปสฺสนาภาวนาปิ นตฺถิ, ยาย วุตฺตมตฺถํ ยถาสภาวโต ชาเนยฺยฯ

[52] ทุติเย สุตวาติ ปทสฺส อตฺโถ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺโตเยวฯ อริยสาวโกติ เอตฺถ จตุกฺกํ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อตฺถิ อริโย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ปจฺเจกํ สจฺจานิ พุทฺธวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธาฯ นนุ สพฺเพปิ อริยา ปจฺเจกเมว สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ ธมฺมสฺส ปจฺจตฺตเวทนียภาวโต? นยิทมีทิสํ ปฏิเวธํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา ปน สาวกา อญฺเญสํ นิสฺสเยน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ ปรโตโฆเสน วินา เตสํ ทสฺสนมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ ยถา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา อญฺเญสํ นิสฺสยภาเวน สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, น เอวเมเต, เอเต ปน อปรเนยฺยา หุตฺวา อปรนายกภาเวน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปจฺเจกํ สจฺจานิ พุทฺธวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา’’ติฯ

อตฺถิ สาวโก น อริโยติ เอตฺถ โปถุชฺชนิกาย สทฺธาย รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺโน สทฺโธปิ คหิโต เอวฯ คิหี อนาคตผโลติ อิทํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาวุตฺตปุคฺคโล หิ สรณคมนโต ปฏฺฐาย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนอิจฺเจว วตฺตพฺพตํ ลภติฯ สฺวายมตฺโถ ทกฺขิณาวิสุทฺธิสุตฺเตน (ม. นิ. 3.376 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ สุตวาติ เอตฺถ วุตฺตอตฺโถ นาม อตฺตหิตปรหิตปฺปฏิปตฺติ, ตสฺส วเสน สุตสมฺปนฺโนฯ

ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘โส จ โหติ สุเตน อุปปนฺโน, อปฺปมฺปิ เจ สหิตํ ภาสมาโน’’ติ จ อาทิฯ อริยสาวโกติ เวทิตพฺโพติ อริยสฺส ภควโต ธมฺมสฺสวนกิจฺเจ ยุตฺตปฺปยุตฺตภาวโต วุตฺตํฯ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺติ อนุปกฺกิลิฏฺฐตา, ตสฺสา ยถาสภาวชานนํ ทฬฺหตราย เอว จิตฺตภาวนาย สติ โหติ, น อญฺญถาติ ‘‘พลววิปสฺสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

[53] ตติเย อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตนฺตอฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺเต (อ. นิ. 7.72) เทสนาอฏฺฐุปฺปตฺติยํ ฯ ตํเทสนาเหตุกญฺหิ เอกจฺจานํ ภิกฺขูนํ มิจฺฉาปฏิปตฺติํ นิมิตฺตํ กตฺวา ภควา อิมํ สุตฺตํ เทเสสิฯ อวิชหิตเมว โหติ สพฺพกาลํ สุปฺปติฏฺฐิตสติสมฺปชญฺญตฺตาฯ ยสฺมา พุทฺธานํ รูปกาโย พาหิรพฺภนฺตเรหิ มเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺโฐ สุโธตชาติมณิสทิโส, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อุปฏฺฐากานุคฺคหตฺถํ สรีรผาสุกตฺถญฺจา’’ติฯ วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺตีหิ วีตินาเมตฺวาฯ กาลปริจฺเฉทวเสน วิวิตฺตาสเน วีตินามนํ วิเวกนินฺนตาย เจว ปเรสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนตฺถญฺจฯ นิวาเสตฺวาติ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสน นิวาเสตฺวาฯ กทาจิ เอกกสฺส, กทาจิ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส, กทาจิ ปกติยา, กทาจิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิ จ คามปฺปเวโส ตถา ตถา วิเนตพฺพปุคฺคลวเสนฯ อุปสํหริตฺวาติ หิมวนฺตาทีสุ ปุปฺผิตรุกฺขาทิโต อาเนตฺวาฯ โอณตุณฺณตาย ภูมิยา สตฺถุ ปทนิกฺเขปสมเย สมภาวาปตฺติ, สุขสมฺผสฺสวิกสิตปทุมสมฺปฏิจฺฉนญฺจ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย นิสฺสนฺทผลํ, น อิทฺธินิมฺมานํฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ สกฺขรากฐลกณฺฏกสงฺกุกลลาทิอปคโม สุจิภาวาปตฺตีติ เอวมาทีนมฺปิ ตทา ลพฺภนโตฯ

อินฺทขีลสฺส อนฺโต ฐปิตมตฺเตติ อิทํ ยาวเทว เวเนยฺยชนวินยตฺถาย สตฺถุ ปาฏิหาริยํ ปวตฺตนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ ทกฺขิณปาเทติ อิทํ พุทฺธานํ สพฺพปทกฺขิณตายฯ ‘‘ฉพฺพณฺณรสฺมิโย’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สุวณฺณรสปิญฺชรานิ วิยา’’ติ อิทํ พุทฺธานํ สรีเร ปีตาภาย เยภุยฺยตาย วุตฺตํฯ มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ ทฏฺฐพฺพสารสฺส ทิฏฺฐตายฯ เภริอาทีนํ ปน สทฺทายนํ ธมฺมตาวฯ ปฏิมาเนนฺตีติ ‘‘สุทุลฺลภํ อิทํ อชฺช อมฺเหหิ ลพฺภติ, เย มยํ อีทิเสน ปณีเตน อาหาเรน ภควนฺตํ อุปฏฺฐหามา’’ติ ปตีตมานสา มาเนนฺติ ปูเชนฺติฯ

เตสํ สนฺตานานิ โอโลเกตฺวาติ เตสํ ตถา อุปฏฺฐากานํ ปุคฺคลานํ อตีเต เอตรหิ จ ปวตฺตจิตฺตสนฺตานานิ โอโลเกตฺวาฯ อรหตฺเต ปติฏฺฐหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ วิหาเรฯ คนฺธมณฺฑลมาเฬติ จตุชฺชาติยคนฺเธน กตปริภณฺเฑ มณฺฑลมาเฬฯ

ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺตีติ สติปิ มนุสฺสตฺตปฺปฏิลาเภ ปติรูปเทสวาสอินฺทฺริยาเวกลฺลสทฺธาปฏิลาภาทโย คุณา ทุลฺลภาติ อตฺโถฯ จาตุมหาราชิก…เป.… วสวตฺติภวนํ คจฺฉนฺตีติ อิทํ ตตฺถ สุญฺญวิมานานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ตโย ภาเค กตฺวา ปฐมภาเค สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติฯ สเจ อากงฺขติ, พุทฺธาจิณฺณผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อถ ยถากาลปริจฺเฉทํ ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค ปจฺฉิมยาเม ตติยโกฏฺฐาเส วิย โลกํ โวโลเกติ เวเนยฺยานํ ญาณปริปากํ ปสฺสิตุํฯ เตนาห – ‘‘สเจ อากงฺขตี’’ติอาทิฯ

กาลยุตฺตนฺติ ปตฺตกลฺลํ, ‘‘อิมิสฺสา เวลาย อิมสฺส เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ ตํกาลานุรูปํฯ สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, อฏฺฐุปฺปตฺติอนุรูปํ วาฯ สมยยุตฺตนฺติ วา อริยสมยสํยุตฺตํฯ เทสกาลานุรูปเมว หิ พุทฺธา ภควนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺติ, เทเสนฺตา จ อริยสมฺมตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยํ ทีเปนฺตาว เทเสนฺติฯ อถ วา สมยยุตฺตนฺติ เหตูทาหรณสหิตํฯ กาเลน สาปเทสญฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสติ, กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, น ยาว สมนฺธการา ธมฺมํ เทเสติฯ

อุตุํ คณฺหาเปติ, น ปน มลํ ปกฺขาเลตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ภควโต กาเย รโชชลฺลํ อุปลิมฺปตีติฯ ตโต ตโตติ อตฺตโน อตฺตโน ทิวาฏฺฐานาทิโตฯ โอกาสํ ลภมานาติ ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปุริมยาเมสุ โอกาสํ อลภิตฺวา อิทานิ มชฺฌิมยาเม โอกาสํ ลภมานา, ภควตา วา กโตกาสตาย โอกาสํ ลภมานาฯ ปจฺฉาภตฺตสฺส ตีสุ ภาเคสุ ปฐมภาเค สีหเสยฺยกปฺปนํ เอกนฺติกํ น โหตีติ อาห – ‘‘ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาปีฬิตสฺส สรีรสฺสา’’ติฯ เตเนว หิ ตตฺถ ‘‘สเจ อากงฺขตี’’ติ ตทา สีหเสยฺยกปฺปนสฺส อนิพทฺธตา วิภาวิตาฯ

กิลาสุภาโว ปริสฺสโม ฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปติ สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํฯ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตีติ อิทํ ปจฺฉิมยาเม ภควโต พหุลํ อาจิณฺณวเสน วุตฺตํฯ อปฺเปกทา อวสิฏฺฐพลญาเณหิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณเนว จ ภควา ตมตฺถํ สาเธตีติฯ

อิมสฺมิํเยว กิจฺเจติ ปจฺฉิมยามกิจฺเจฯ พลวตา ปจฺจนุตาเปน สํวฑฺฒมาเนน กรชกาเย มหาปริฬาโห อุปฺปชฺชตีติ อาห – ‘‘นามกาเย สนฺตตฺเต กรชกาโย สนฺตตฺโต’’ติฯ นิธานคตนฺติ สนฺนิจิตโลหิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉีติ โลหิตํ อุณฺหํ หุตฺวา มุขโต อุคฺคญฺฉิฯ ฐานนฺติ ภิกฺขุปฏิญฺญํฯ ตํ ปาปํ วฑฺฒมานนฺติ ภิกฺขุปฏิญฺญาย อวิชหิตตฺตา ตถา ปวฑฺฒมานปาปํฯ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนานมฺปิ อุปาเยน ปวตฺติยมาโน โยนิโสมนสิกาโร สาตฺถโก โหติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชาตสํเวคา’’ติอาทิมาหฯ อโห สลฺเลขิตนฺติ อโห อติวิย สลฺเลเขน อิตํ ปวตฺตํฯ กาสาวปชฺโชโตติ ภิกฺขูนํ พหุภาวโต อิโต จิโต จ วิจรนฺตานํ เตสํ กาสาวชุติยา ปชฺโชติโตฯ อิสิวาตปริวาโตติ สีลกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพานสฺส จ เอสนโต อิสีนํ ภิกฺขูนํ คุณคนฺเธน เจว คุณคนฺธวาสิเตน สรีรคนฺเธน จ ปริโต สมนฺตโต วายิโตฯ

ธมฺมสํเวโค อุปฺปชฺชิ อนาวชฺชเนน ปุพฺเพ ตสฺส อตฺถสฺส อสํวิทิตตฺตาฯ ธมฺมสํเวโคติ จ ตาทิเส อตฺเถ ธมฺมตาวเสน อุปฺปชฺชนกํ สโหตฺตปฺปญาณํฯ อสฺสาสฏฺฐานนฺติ จิตฺตสฺสาสการณํ กมฺมฏฺฐานํฯ สพฺเพสํ กิจฺจานํ ปุพฺพภาโค สพฺพปุพฺพภาโคฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตู’’ติอาทินา หิ จิตฺตสฺส ปฏฺฐานํ อุปฏฺฐานํ หิตผรณํฯ อิตรํ อิโต โถกํ มหนฺตนฺติ กตฺวา อิทํ ‘‘จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อจฺฉราสงฺฆาโต วุจฺจติ องฺคุลิโผฏนกฺขโณ อกฺขินิมิสกาโล, โย เอกสฺส อกฺขรสฺส อุจฺจารณกฺขโณฯ เตนาห – ‘‘ทฺเว องฺคุลิโย ปหริตฺวา สทฺทกรณมตฺต’’นฺติฯ สพฺพสตฺตานํ หิตผรณจิตฺตนฺติ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ สมฺมเทว หิเตสิตวเสน ปวตฺตจิตฺตํฯ อาวชฺเชนฺโต อาเสวตีติ หิเตสิตวเสน อาวชฺเชนฺโตฯ อาวชฺชเนน อาภุชนฺโตปิ อาเสวติ นาม ญาณวิปฺปยุตฺเตนฯ ชานนฺโตติ ตถา ญาณมตฺตํ อุปฺปาเทนฺโตปิฯ ปสฺสนฺโตติ ตถา ญาณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต วิย วิปสฺสนฺโตปิฯ

ปจฺจเวกฺขนฺโตติ ตมตฺถํ ปติ ปติ อเวกฺขนฺโตปิฯ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโตติอาทิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน วุตฺตํฯ อภิญฺเญยฺยนฺติอาทิ จตุสจฺจวเสน วุตฺตํฯ สพฺพเมว เจตํ วิตฺถารโต, สามญฺเญน อาเสวนทสฺสนเมวาติ อิธาธิปฺเปตเมว อาเสวนตฺถํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อริตฺตชฺฌาโนติ อวิรหิตชฺฌาโนฯ อตุจฺฉชฺฌาโนติ ฌาเนน อตุจฺโฉฯ จาโค วา เววจนนฺติ อาห – ‘‘อปริจฺจตฺตชฺฌาโน’’ติฯ วิหรตีติ ปทสฺส วิภงฺเค (วิภ. 540) อาคตนเยน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิหรตีติ อิริยตี’’ติอาทิมาหฯ อยํ ปเนตฺถ สทฺทตฺโถ – วิหรตีติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิจฺเฉทตฺถโชตโนฯ หรตีติ เนติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ, วิจฺฉินฺทิตฺวา หรติ วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ โส หิ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา ‘‘วิหรตี’’ติ วุจฺจติฯ อิริยตีติ ฐานนิสชฺชาทิกิริยํ กโรนฺโต ปวตฺตติฯ ปวตฺตตีติ ฐานาทิสมงฺคี หุตฺวา ปวตฺตติฯ ปาเลตีติ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อิริยาปถนฺตเรหิ รกฺขนฺโต ปาเลติฯ ยเปติ ยาเปตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ เอกญฺหิ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ ปาเลนฺโต ยเปติ ยาเปตีติ วุจฺจติฯ จรตีติ ฐานนิสชฺชาทีสุ อญฺญตรสมงฺคี หุตฺวา ปวตฺตติฯ อิมินา ปเทนาติ ‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา ปเทนฯ

อิริยาปถวิหาโรติ เอตฺถ อิริยนํ ปวตฺตนํ อิริยา, กายปฺปโยโค กายิกกิริยาฯ ตสฺสา ปวตฺตนูปายภาวโต อิริยาย ปโถ อิริยาปโถ, ฐานนิสชฺชาทิฯ น หิ ฐานนิสชฺชาทีหิ อวตฺถาหิ วินา กิญฺจิ กายิกกิริยํ ปวตฺเตตุํ สกฺกาฯ ฐานสมงฺคี วา หิ กาเยน กิญฺจิ กเรยฺย, คมนาทีสุ อญฺญตรสมงฺคี วาฯ วิหรณํ, วิหรติ เอเตนาติ วา วิหาโร, อิริยาปโถว วิหาโร อิริยาปถวิหาโร, โส จ อตฺถโต ฐานนิสชฺชาทิอาการปฺปวตฺโต จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺโธ เอวฯ โอวาทานุสาสนีนํ เอกาเนกวาราทิวิสิฏฺโฐเยว เภโท, น ปน ปรมตฺถโต เตสํ นานากรณนฺติ ทสฺเสตุํ – ‘‘ปรมตฺถโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอเส เอเก เอกฏฺเฐติอาทีสุ เอโส เอโก เอกตฺโถติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

รฏฺฐสฺส , รฏฺฐโต วา ลทฺโธ ปิณฺโฑ รฏฺฐปิณฺโฑฯ เตนาห – ‘‘ญาติปริวฏฺฏํ ปหายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ วิญฺญายนฺตีติ ญาตี, ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวฏฺฏนฏฺเฐน ปริวฏฺโฏ, ญาติเยว ปริวฏฺโฏ ญาติปริวฏฺโฏฯ เถยฺยปริโภโค นาม อนรหสฺส ปริโภโคฯ ภควตา หิ อตฺตโน สาสเน สีลวโต ปจฺจยา อนุญฺญาตา, น ทุสฺสีลสฺสฯ ทายกานมฺปิ สีลวโต เอว ปริจฺจาโค, น ทุสฺสีลสฺส อตฺตโน การานํ มหปฺผลภาวสฺส ปจฺจาสีสนโตฯ อิติ สตฺถารา อนนุญฺญาตตฺตา ทายเกหิ จ อปริจฺจตฺตตฺตา สงฺฆมชฺเฌปิ นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ทุสฺสีลสฺส ปริโภโค เถยฺยาย ปริโภโค เถยฺยปริโภโคฯ อิณวเสน ปริโภโค อิณปริโภโค ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณาวิสุทฺธิยา อภาวโต อิณํ คเหตฺวา ปริโภโค วิยาติ อตฺโถฯ

ทาตพฺพฏฺเฐน ทายํ, ตํ อาทิยนฺตีติ ทายาทา, ปุตฺตานเมตํ อธิวจนํ, เตสํ ภาโว ทายชฺชํ, ทายชฺชวเสน ปริโภโค ทายชฺชปริโภโค, ปุตฺตภาเวน ปริโภโคติ วุตฺตํ โหติฯ เสกฺขา หิ ภิกฺขู ภควโต โอรสปุตฺตา, เต ปิตุ สนฺตกานํ ทายาทา หุตฺวา เต ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺติฯ กิํ ปน เต ภควโต ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺติ, อุทาหุ คิหีนนฺติ? คิหีหิ ทินฺนาปิ ภควตา อนุญฺญาตตฺตา ภควโต สนฺตกา อนนุญฺญาเตสุ สพฺเพน สพฺพํ ปริโภคาภาวโต, อนุญฺญาเตสุเยว จ ปริโภคสมฺภวโตฯ ธมฺมทายาทสุตฺตญฺเจตฺถ สาธกํฯ

วีตราคา เอว ตณฺหาย ทาสพฺยํ อตีตตฺตา สามิโน หุตฺวา ปริภุญฺชนฺตีติ อาห – ‘‘ขีณาสวสฺส ปริโภโค สามิปริโภโค นามา’’ติฯ อวีตราคานญฺหิ ตณฺหาปรวสตาย ปจฺจยปริโภเค สามิภาโว นตฺถิ, ตทภาเวน วีตราคานํ ตตฺถ สามิภาโว ยถารุจิปริโภคสมฺภวโตฯ ตถา หิ เต ปฏิกูลมฺปิ อปฺปฏิกูลากาเรน, อปฺปฏิกูลมฺปิ ปฏิกูลากาเรน, ตทุภยมฺปิ วชฺเชตฺวา อชฺฌุเปกฺขนากาเรน ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺติ, ทายกานญฺจ มโนรถํ ปูเรนฺติฯ โย ปนายํ สีลวโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค, โส อิณปริโภคสฺส ปจฺจนีกตฺตา อาณณฺยปริโภโค นาม โหติฯ

ยถา หิ อิณายิโก อตฺตโน รุจิยา อิจฺฉิตํ เทสํ คนฺตุํ น ลภติ, เอวํ อิณปริโภคยุตฺโต โลกโต นิสฺสริตุํ น ลภตีติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตา สีลวโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค ‘‘อาณณฺยปริโภโค’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา นิปฺปริยายโต จตุปริโภควินิมุตฺโต วิสุํเยวายํ ปริโภโคติ เวทิตพฺโพฯ โส อิธ วิสุํ น วุตฺโต, ทายชฺชปริโภเคเยว วา สงฺคหํ คจฺฉติฯ สีลวาปิ หิ อิมาย สิกฺขาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘เสโข’’ตฺเวว วุจฺจติฯ อิเมสุ ปริโภเคสุ สามิปริโภโค ทายชฺชปริโภโค จ อริยานํ ปุถุชฺชนานญฺจ วฏฺฏติ, อิณปริโภโค น วฏฺฏติฯ เถยฺยปริโภเค กถาเยว นตฺถิฯ กถํ ปเนตฺถ สามิปริโภโค ทายชฺชปริโภโค จ ปุถุชฺชนานํ สมฺภวติ? อุปจารวเสนฯ โย หิ ปุถุชฺชนสฺสปิ สลฺเลขปฺปฏิปตฺติยํ ฐิตสฺส ปจฺจยเคธํ ปหาย ตตฺถ อนุปลิตฺเตน จิตฺเตน ปริโภโค, โส สามิปริโภโค วิย โหติฯ สีลวโต ปน ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค ทายชฺชปริโภโค วิย โหติ ทายกานํ มโนรถสฺส อวิราธนโตฯ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส ปริโภเค วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ตสฺส เสกฺขสงฺคหโตฯ เสกฺขสุตฺตํ (สํ. นิ. 5.13) เหตสฺส อตฺถสฺส สาธกํฯ

อิมสฺส ภิกฺขุโนติ อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ กาลํ เมตฺตจิตฺตํ อาเสวนฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ อโมโฆ รฏฺฐปิณฺฑปริโภโคติ ‘‘อยํ ปพฺพชิโต สมโณ ภิกฺขูติ อามิสํ เทนฺตานํ ตาย เมตฺตาเสวนาย อตฺตโน สนฺตาเน โทสมลสฺส วา ตเทกฏฺฐานญฺจ ปาปธมฺมานํ ปพฺพาชนโต วูปสมนโต สํสาเร จ ภยสฺส สมฺมาว อิกฺขณโต อชฺฌาสยสฺส อวิสํวาทเนนสฺส อโมโฆ รฏฺฐปิณฺฑปริโภโคฯ มหฏฺฐิยนฺติ มหตฺถิกํ มหาปโยชนํฯ มหปฺผลนฺติ วิปุลปฺผลํฯ มหานิสํสนฺติ มหานิสฺสนฺทปฺผลํฯ มหาชุติกนฺติ มหานุภาวํฯ มหาวิปฺผารนฺติ มหาวิตฺถารํฯ เอตฺถ จ ปฐมํ การณํ เมตฺตาเสวนาย ตสฺส ภิกฺขุโน สามิอาทิภาเวน รฏฺฐปิณฺฑปริโภคารหตา, ทุติยํ ปเรหิ ทินฺนสฺส ทานสฺส มหฏฺฐิยภาวกรณํฯ โก ปน วาโทติ เมตฺตาย อาเสวนมตฺตมฺปิ เอวํมหานุภาวํ, โก ปน วาโท พหุลีกาเร, เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ อตฺโถฯ

[54] จตุตฺเถ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ เอตฺถ ภาวนาสทฺทสฺส อุปฺปาทนวฑฺฒนตฺถตา ปุพฺเพ วุตฺตา เอวฯ

[55] ปญฺจเม อิเมสุ ทฺวีสูติ จตุตฺถปญฺจเมสุฯ ‘‘ตติเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตถา เวทิตพฺพตํ ทสฺเสตุํ – ‘‘โย หิ อาเสวตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน อาเสวนาภาวนามนสิการานํ อตฺถวิเสสาภาวมาหฯ ยทิ เอวํ สุตฺตนฺตสฺส เทสนา กถนฺติ อาห – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปนา’’ติอาทิฯ ยาย ธมฺมธาตุยาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณมาหฯ เตน หิ ธมฺมานํ อาการเภทํ ญตฺวา ตทนุรูปํ เอกมฺปิ ธมฺมํ ตถา วิภชิตฺวา ภควา ทสฺเสติฯ ตีหิ โกฏฺฐาเสหีติ อาเสวนาภาวนามนสิการภาเคหิฯ เมตฺตา หิ สพฺพวตฺถุโน เมตฺตายนวเสน อานีตา เสวนา อาเสวนา, ตสฺสา วฑฺฒนา ภาวนา, อวิสฺสชฺเชตฺวา มนสิ ฐปนํ มนสิกาโรฯ

[56] ฉฏฺเฐ อนิยมิตวจนํ ‘‘อิเม นามา’’ติ นิยเมตฺวา อวุตฺตตฺตาฯ นิยมิตวจนํ ‘‘อกุสลา’’ติ สรูเปเนว วุตฺตตฺตาฯ อเสสโต ปริยาทินฺนา โหนฺติ อปฺปกสฺสปิ อกุสลภาคสฺส อคฺคหิตสฺส อภาวโตฯ อกุสลํ ภชนฺตีติ อกุสลภาคิยาฯ อกุสลปกฺเข ภวาติ อกุสลปกฺขิกาฯ เตนาห – ‘‘อกุสลาเยวา’’ติอาทิฯ ปฐมตรํ คจฺฉตีติ ปฐมตรํ ปวตฺตติ, ปฐโม ปธาโน หุตฺวา วตฺตตีติ อตฺโถฯ เอกุปฺปาทาทิวเสน หิ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาเนสุ จตูสุ อรูปกฺขนฺเธสุ อยเมว ปฐมํ อุปฺปชฺชตีติ อิทํ นตฺถิ, โลกุตฺตรมคฺเคสุ วิย ปน ปญฺญินฺทฺริยสฺส, โลกิยธมฺเมสุ มนินฺทฺริยสฺส ปุเรตรสฺส ภาโว สาติสโยติ ‘‘สพฺเพเต มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ อภิธมฺเมปิ (ธ. ส. 1) ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ เชฏฺฐํ กตฺวา เทสนา ปวตฺตาฯ สุตฺเตสุปิ วุตฺตํ – ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา (ธ. ป. 1, 2), ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.พุทฺธวคฺโค, เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ)ฯ เตนาห – ‘‘เอเต หี’’ติอาทิฯ เตสํ มโน อุปฺปาทโกติ จ ยทคฺเคน มโน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ เชฏฺฐโก หุตฺวา ปวตฺตติ, ตทคฺเคน เต อตฺตานํ อนุวตฺตาเปนฺโต เต ตถา อุปฺปาเทนฺโต นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน จิตฺตสฺส เชฏฺฐกภาวเมว สนฺธาย ราชคมนญฺญาเยน สหุปฺปตฺติปิ ปฐมุปฺปตฺติ วิย กตฺวา วุตฺตาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ อนฺวเทวาติ เอเตเนว จิตฺตสฺส ขณวเสน ปฐมุปฺปตฺติยา อภาโว ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห – ‘‘เอกโตเยวาติ อตฺโถ’’ติฯ

[57] สตฺตเม จตุภูมกาปิ กุสลา ธมฺมา กถิตาติ ‘‘เย เกจิ กุสลา ธมฺมา’’ติ อนวเสสปริยาทานโต วุตฺตํฯ

[58] อฏฺฐเม อิทนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน นิทฺเทโส, นิปาตปทํ วา เอตํ ‘‘ยทิท’’นฺติอาทีสุ วิยาติ อาห – ‘‘อยํ ปมาโทติ อตฺโถ’’ติฯ ปมชฺชนากาโรติ ปมาทาปตฺติฯ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโคติ อิเมสุ เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ สติยา อนิคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชนํ สติวิรโหฯ โวสฺสคฺคานุปฺปทานนฺติ โวสฺสคฺคสฺส อนุ อนุ ปทานํ ปุนปฺปุนํ วิสฺสชฺชนํฯ อสกฺกจฺจกิริยตาติ เอเตสํ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ปวตฺตเน ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส วา อสกฺกจฺจกิริยาฯ สตตภาโว สาตจฺจํ, สาตจฺเจน กิริยา สาตจฺจกิริยา, สาเยว สาตจฺจกิริยตา, น สาตจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตาฯ อนฏฺฐิตกิริยตาติ อนิฏฺฐิตกิริยตา นิรนฺตรํ น อนุฏฺฐิตกิริยตา จฯ โอลีนวุตฺติตาติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส อภาเวน โอลีนวุตฺติตาฯ นิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลกิริยาย วีริยฉนฺทสฺส นิกฺขิตฺตภาโวฯ นิกฺขิตฺตธุรตาติ วีริยธุรสฺส โอโรปนํ, โอสกฺกิตมานสตาติ อตฺโถฯ อนธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ อปฺปติฏฺฐิตภาโวฯ อนนุโยโคติ อนนุยุญฺชนํฯ กุสลธมฺเมสุ อาเสวนาทีนํ อภาโว อนาเสวนาทโยฯ ปมาโทติ สรูปนิทฺเทโสฯ ปมชฺชนาติ อาการนิทฺเทโสฯ ปมชฺชิตตฺตนฺติ ภาวนิทฺเทโสฯ ปริหายนฺตีติ อิมินา ปมาทสฺส สาวชฺชตํ ทสฺเสติฯ ตยิทํ โลกิยานํ วเสน, น โลกุตฺตรานนฺติ อาห – ‘‘อุปฺปนฺนา…เป.… อิท’’นฺติอาทิฯ

[59] นวเม น ปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, ปมาทสฺส ปฏิปกฺโข สติยา อวิปฺปวาโสฯ อตฺถโต นิจฺจํ อุปฏฺฐิตาย สติยา เอตํ นามํฯ ปมาโท ปน สติยา สติสมฺปชญฺญสฺส วา ปฏิปกฺขภูโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห – ‘‘ปมาทสฺส ปฏิปกฺขวเสน วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ’’ติฯ

[60] ทสเม กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีโต ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา, ตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, อาลสิยนฺติ อตฺโถฯ

อจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนา

[61] สตฺตมสฺส ปฐเม วีรานํ กมฺมนฺติ วีริยํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, ตเทว กุสลกิริยาย ปธานฏฺเฐน อารมฺโภ วีริยารมฺโภฯ อารทฺธวีริยตา ปคฺคหิตวีริยตา ปริปุณฺณวีริยตาติ ปจฺเจกํ วีริยตาสทฺโท โยเชตพฺโพฯ

[62] ทุติเย มหตี อิจฺฉา เอตสฺสาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตาฯ มหาวิสโย โลโภ มหาโลโภ มหนฺตานํ วตฺถูนํ พหูนญฺจ อภิคิชฺฌนโตฯ อิตรีตราติอาทินา ปพฺพชิตานํ อุปฺปชฺชนมหิจฺฉตา วุตฺตาฯ ปญฺจหิ กามคุเณหีติอาทิ คหฏฺฐานํ วเสน วุตฺตํฯ อิจฺฉาติ สภาวนิทฺเทโสฯ อิจฺฉาคตาติ อิจฺฉาปวตฺตาฯ มหิจฺฉตาติ มหาอิจฺฉตาฯ อตฺถโต ปนายํ ราโค เอวาติ วุตฺตํ – ‘‘ราโค สาราโค’’ติอาทิฯ

[63] ตติเย อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถ ‘‘อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.304) วิยาติ อาห – ‘‘อนิจฺฉสฺสา’’ติฯ โลเก ปากฏสฺส หิ อกฺขิโรคกุจฺฉิโรคาทิเภทสฺส อาพาธสฺส อภาวํ สนฺธาย ‘‘อปฺปาพาโธ’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย ปริตฺตเกปิ อปฺปสทฺทสฺส ทิสฺสมานตฺตาฯ อตฺโถ ปน นิรวเสโส สพฺพโส ปจฺจยิจฺฉาย อภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตนาห – ‘‘น หี’’ติอาทิฯ

อิจฺฉาย อภาเวเนว อปฺปิจฺโฉ นาม โหตีติ อิมมตฺถํ ปการนฺตเรน ทีเปตุํ – ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺริจฺฉตา นาม อตฺร อตฺร อิจฺฉาฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตาย ปาปา ลามิกา นิหีนา อิจฺฉา ปาปิจฺฉตาฯ ยาย ปจฺจยุปฺปาทนตฺถํ อตฺตนิ วิชฺชมานคุเณ สมฺภาเวติ, ปจฺจยานํ ปฏิคฺคหเณ จ น มตฺตํ ชานาติ, อยํ มหิจฺฉตาฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อตฺตนิ อวิชฺชมานานํ คุณานํ วิชฺชมานานํ วิย ปเรสํ ปกาสนาฯ สนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานสีลธุตธมฺมาทิคุณวิภาวนาฯ ตาทิสสฺสปิ ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาปิ โหติ, สาปิ อภิธมฺเม อาคตาเยวาติ สมฺพนฺโธฯ ทุสฺสนฺตปฺปโยติ ทุตฺตปฺปโยฯ