สทฺธานุสารีปุคฺคโล ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ธมฺมานุสาริสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ หุตฺวา วหติ, ยถา นาม ติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ ขิปฺปํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ธมฺมานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติ, สทฺธานุสาริโน ปน ปุพฺพภาคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ ทนฺธํ น ติขิณํ อสูรํ หุตฺวา วหติ, ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ น มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ, เอวรูปา สทฺธานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ กิเลสกฺขเย นานตฺตํ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘กิเลสกฺขเย ปนา’’ติอาทิฯ อวเสสา จ กิเลสา ขียนฺติ สํโยชนกฺขยาย โยคตฺตาฯ

3. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[483] ตโตติ ผลโต ผลเวมตฺตตาย จริยมานตฺตาฯ อินฺทฺริยเวมตฺตตา สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ นานตฺเตนฯ ผลนานตฺตนฺติ อรหตฺตผลาทินานตฺตํฯ ปุคฺคลนานตฺตนฺติ อนาคามิอาทิปุคฺคลนานตฺตํฯ

4. ตติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[484] สีลกฺขนฺธาทีหิ สทฺธินฺทฺริยาทีหิ จ ปริโต ปูรเณน ปริปูรํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต นิปฺผตฺติโต อรหตฺตผลํ อาราเธติ นิปฺผาเทติฯ ตโย ปเทสมคฺเคติ สีลกฺขนฺธาทีนํ อปาริปูริยา เอกเทสภูเต ตโย เหฏฺฐิมมคฺเคฯ ปเทสํ เหฏฺฐิมผลตฺตยํฯ จตูสูติ อิมสฺมิํ วคฺเค ปฐมาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุฯ กามญฺเจตฺถ ตติเย ‘‘ตโตติ ผลวเสน นิสฺสกฺก’’นฺติ วุตฺตํ, จตุตฺเถ ‘‘ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี’’ติ, ‘‘จตูสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสกาเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานี’’ติ ปน วจนโต วิปสฺสนาวเสนปิ โยชนา ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

5-7. ปฐมวิตฺถารสุตฺตาทิวณฺณนา

[485-487] วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ, น มคฺคผลวเสน, อิมสฺมิํ สุตฺเต สพฺพโสว วิปสฺสนินฺทฺริยานํ เอว อธิปฺเปตตฺตาฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ปริปุณฺณานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิหาทีสุ ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน สรสโตว ปรินิพฺพายนโต อสงฺขารปรินิพฺพายี, ตพฺพิปริยายโต สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํ วาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺฐภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีติ เอวเมตฺถ สทฺทตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเนติ ‘‘วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺก’’นฺติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ อรหตฺตมคฺเคเยว ฐตฺวาติ อิมสฺมิํเยว ภเว อรหตฺตมคฺเคเยว, น วิปสฺสนาย จ ฐตฺวาฯ ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานีติ ‘‘ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหตี’’ติอาทีนิ ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อรหตฺตมคฺคสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิหาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อุปฺปนฺนสมนนฺตราย ปรินิพฺพายนโต ปฐมอนฺตราปรินิพฺพายีฯ ตตฺถ อายุปฺปมาณเวมชฺฌํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายนโต ทุติยอนฺตราปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนโต ตโต ปรํ ตติยอนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปญฺจ นิสฺสกฺกานี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส สสงฺขารปรินิพฺพายิโนปิ เอเตว ปญฺจ ชนา’’ติฯ

ตีณิ นิสฺสกฺกานีติ ‘‘ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหตี’’ติอาทีนิ ตีณิ นิสฺสกฺกปทานิฯ อิธ สกทาคามี น คหิโต, โส อนาคามิมคฺเค ฐตฺวา นีหริตพฺโพ, อนาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติฯ สกทา…เป.… มุทุตรานีติ อิทํ สกทาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ เอกพีชิสงฺขาตโสตาปนฺนวิปสฺสนินฺทฺริยานิ มุทุตรานิ โหนฺตีติ ตีณิ กตฺวา วุตฺตํฯ ธมฺมานุสารีติอาทิทฺวยํ โกลํโกลาทิทฺวเยน คหิตํ โหตีติฯ สกทาคามิมคฺคสฺส หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิวรณํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ วุตฺตนยาเนวาติ ฉฏฺฐสตฺตมานิ สุตฺตานิ ทุติยตติเยสุ วุตฺตนยาเนวฯ ตตฺถ ปน มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, อิธ ปุพฺพภาควิปสฺสนินฺทฺริยานิ กถิตานีติ อยเมว วิเสโสฯ