1. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา

[471] จตุภูมก …เป.… ลพฺภนฺติ กุสลาพฺยากตภาวโต เตสํ ติณฺณํ อินฺทฺริยานํฯ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยานิ…เป.… สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ กุสลตฺติกสาธารณตฺตาฯ จตุภูมก …เป.… วเสนาติ จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉทวเสน เจว กุสลาทีหิ สพฺพสงฺคาหกธมฺมปริจฺเฉทวเสน จ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[477] ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน น ปชานนฺติฯ ตญฺหิ ปริญฺเญยฺยตาย ทุกฺขสจฺจสงฺคหํฯ สมุทยสจฺจวเสนาติ ตณฺหาวิชฺชาทิํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทยสจฺจภาเวน น ปชานนฺติฯ นิโรธนฺติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนุปาทาย นิโรธนิมิตฺตํ นิพฺพานํฯ ปฏิปทนฺติ สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อริยมคฺคํฯ เสเสสูติ วีริยินฺทฺริยาทีสุฯ

สุกฺกปกฺเขติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อนวชฺชปกฺเขฯ อธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตปุพฺพภาคภูตสทฺธาธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ปฐมุปฺปนฺนา สทฺธา เอว เหตฺถ ‘‘อาวชฺชน’’นฺติ วุตฺตา, น มโนทฺวาราวชฺชนํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตสฺมา ปฐมุปฺปนฺนา อาวชฺชนา ปคฺคหุปฺปตฺติฏฺฐานานํ ติกฺขานํ วีริยินฺทฺริยาทีนํ ปฐมุปฺปตฺติยา อาวชฺชนปริยาเยน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุพฺพลา หิ ปฐมุปฺปนฺนา ปคฺคหาภาวโต วีริยินฺทฺริยาทีนํ สมุทโยติ พลวภาวปฺปตฺตวีริยินฺทฺริยาทิกสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยานิ โหนฺตีติ เตสํ สมุทโยติ วุตฺตา, ปุพฺเพ อธิมุจฺจนาทิวเสน ปวตฺตสฺส อาวชฺชนสฺส สมุทยาติ อตฺโถฯ ปุน ฉนฺทวเสนาติ กตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺทวเสน สทฺธาทีนํ อุปฺปาเทตุกามตาการปฺปวตฺตสฺส ฉนฺทสฺส วเสนฯ มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ สทฺธินฺทฺริยาทิวเสน ปวตฺตสฺส ทุพฺพลสฺส ตสฺส นิพฺพตฺตกโยนิโสมนสิการวเสน อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยาฯ เอวมฺปีติ ‘‘อธิโมกฺขวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรนปิฯ

ฉสุ สุตฺเตสูติ ทุติยโต ปฏฺฐาย ฉสุ สุตฺเตสุฯ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ อสฺสาทคฺคหเณน หิ สมุทยสจฺจํ, อาทีนวคฺคหเณน ทุกฺขสจฺจํ, นิสฺสรณคฺคหเณน นิโรธมคฺคสจฺจานิ คหิตานีติฯ ปฐมสุตฺเต ปน อินฺทฺริยานํ สรูปทสฺสนเมวาติฯ

8. ทพฺพสุตฺตวณฺณนา

[478] โสโต อาปชฺชียติ เอเตนาติ โสตาปตฺติ, อนาคตํ ปติ ปฐมมคฺโคฯ โสโตติ อริยมคฺคโสโต ทฏฺฐพฺโพฯ อาปชฺชียตีติอาทิโต ปฏิปชฺชียติฯ ปฐมมคฺคปฏิลาภนิมิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ อิธ ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานี’’ติ วุตฺตานิฯ ตานิ ปน ตีสุ ฐาเนสุ สทฺธา อริยกนฺตสีลญฺจาติ เวทิตพฺพานิฯ สวิสเยติ สกวิสเยฯ เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ปธานภาวทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ สาติสยกิจฺจํ, เตสํ กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปตฺวาติ อตฺตโน กิจฺจาติเรกฏฺฐานํ ปฏิลภิตฺวาฯ ปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺทหนกิจฺเจสุ ปุเรจารํ โธรยฺหํฯ เสสานิ วีริยินฺทฺริยาทีนิฯ ตทนฺวยานีติ ตทนุคตานิ ตสฺส สทฺธินฺทฺริยาทิกสฺส ปกฺขิกานิฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ฌานวิโมกฺเขติ ฌานสงฺขาเต วิโมกฺเข สมาธิปธานตาย ฌานานํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา’’ติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ สทฺธูปนิสญฺหิ สีลนฺติฯ อริยสจฺจานิ ปตฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมตพฺพานิ ปาปุณิตฺวาฯ