2. นาลนฺทสุตฺตวณฺณนา
[378] ทุติยวคฺเค ปฐมสุตฺตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยนฺติ ตํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘ทุติเย’’ติ วุตฺตํฯ
ภิยฺยตโร อภิญฺญาโตติ สมฺโพธิยา เสฏฺฐตโรติ อภิลกฺขิโตฯ ภิยฺยตราภิญฺโญติ สพฺพสตฺเตสุ อธิกตรปญฺโญฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริตรญาโณ’’ติฯ สมฺมา อนวเสสโต พุชฺฌติ เอเตนาติ สมฺโพธีติ อาห – ‘‘สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ’’ติฯ นิปฺปเทสา คหิตาติ อนวเสสา พุทฺธคุณา คหิตา อคฺคมคฺคสิทฺธิยาว ภควโต สพฺพคุณานํ สิทฺธตฺตาฯ น เกวลญฺจ พุทฺธานํ, อถ โข อคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ตํตํคุณสมิชฺฌนํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺเวปิ อคฺคสาวกา’’ติอาทิมาหฯ
อปโร นโย – ปสนฺโนติ อิมินา ปสาทสฺส วตฺตมานตา ทีปิตาติ อุปฺปนฺนสทฺโธติ อิมินาปิ สทฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนตา ปกาสิตาติ อาห – ‘‘เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ’’ติฯ อภิชานาติ อภิมุขภาเวน สพฺพญฺเญยฺยํ ชานาตีติ อภิญฺโญ, ภิยฺโย อธิโก อภิญฺโญติ ภิยฺโยภิญฺโญฯ โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ภิยฺโยภิญฺญตโรติ วุตฺโตติ อาห – ‘‘ภิยฺยตโร อภิญฺญาโต’’ติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน อภิชานาตีติ อภิญฺญา, อภิวิสิฏฺฐา ปญฺญาฯ ภิยฺโย อภิญฺญา เอตสฺสาติ ภิยฺโยภิญฺโญ, โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ภิยฺโยภิญฺญตโรฯ สฺวายํ อสฺส อติสโย อภิญฺญาย ภิยฺโยภาวกโตติ อาห – ‘‘ภิยฺยตราภิญฺโญ วา’’ติฯ สมฺพุชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อคฺคมคฺคญาณญฺจฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ อคฺคมคฺคญาณํ, อคฺคมคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺโพธิ นามฯ ตตฺถ ปธานวเสน ตทตฺถทสฺสเน ปฐมวิกปฺโป, ปทฏฺฐานวเสน ทุติยวิกปฺโปฯ กสฺมา ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺคญาณสฺเสว คหณํ, นนุ เหฏฺฐิมานิปิ ภควโต มคฺคญาณานิ สวาสนเมว ยถาสกํ ปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตานิฯ สวาสนปฺปหานญฺหิ เญยฺยาวรณปฺปหานนฺติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน อปริปุณฺณํ ปฏิปกฺขวิธมนสฺส วิปฺปกตภาวโตติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคญาเณ วา’’ติฯ สพฺพนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อธิคนฺตพฺพํ สพฺพํฯ
ขาทนียานํ อุฬารตา สาตรสานุภาเวนาติ อาห ‘‘มธุเร อาคจฺฉตี’’ติฯ ปสํสาย อุฬารตา วิสิฏฺฐภาเวนาติ อาห – ‘‘เสฏฺเฐ’’ติฯ โอภาสสฺส อุฬารตา มหนฺตภาเวนาติ วุตฺตํ – ‘‘วิปุเล’’ติฯ อุสภสฺส อยนฺติ อาสภี, อิธ ปน อาสภี วิยาติ อาสภีฯ เตนาห – ‘‘อุสภสฺส วาจาสทิสี’’ติฯ เยน คุเณน สา ตํสทิสา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจลา อสมฺปเวธี’’ติ วุตฺตํฯ ยโต กุโตจิ อนุสฺสวนํ อนุสฺสโวฯ วิชฺชาฏฺฐานาทีสุ กตปริจยานํ อาจริยานํ ตํ ตํ อตฺถํ ญาเปนฺตี ปเวณี อาจริยปรมฺปราฯ เกวลํ อตฺตโน มติยา ‘‘อิติ กิร เอวํ กิรา’’ติ ปริกปฺปนา อิติกิราฯ ปิฏกสฺส คนฺถสฺส สมฺปทานโต ภูตโต ตสฺส คหณํ ปิฏกสมฺปทานํฯ ยถาสุตานํ อตฺตานํ อาการสฺส ปริวิตกฺกนํ อาการปริวิตกฺโกฯ ตเถวสฺส ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานกฺขมนํ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติฯ อาคมาธิคเมหิ วินา เกวลํ อนุสฺสุตโต ตกฺกมคฺคํ นิสฺสาย ตกฺกนํ ตกฺโกฯ อนุมานวิธิํ นิสฺสาย คหณํ นยคฺคาโหฯ ยสฺมา พุทฺธวิสเย ฐตฺวา ภควโต อยํ เถรสฺส โจทนา เถรสฺส จ โส อวิสโย, ตสฺมา ‘‘ปจฺจกฺขโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิยา’’ติ วุตฺตํฯ สีหนาโท วิยาติ สีหนาโทฯ ตํสทิสตา จสฺส เสฏฺฐภาเวน, โส เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สีหนาโท’’ติอาทิมาหฯ อุนฺนาทยนฺเตนาติ อสนิสทิสํ กโรนฺเตนฯ
อนุโยคทาปนตฺถนฺติ อนุโยคํ โสธาเปตุํฯ วิมทฺทกฺขมญฺหิ สีหนาทํ นทนฺโต อตฺถโต อนุโยคํ โสเธติ นาม, อนุยุชฺฌนฺโต จ นํ โสธาเปติ นามฯ ทาตุนฺติ โสเธตุํฯ เกจิ ‘‘ทานตฺถ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ น หิ โย สีหทานํ นทติ, โส เอว ตตฺถ อนุโยคํ เทตีติ ยุชฺชติฯ นิฆํสนนฺติ วิมทฺทนํฯ ธมมานนฺติ ตาปยมานํฯ ตาปนญฺเจตฺถ คคฺคริยา ธมฺมาปนสีเสน วทติฯ
สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต อตีเต นิรุทฺเธ สมฺมาสมฺพุทฺเธฯ เตเนตํ ทสฺเสติ – เย เต อเหสุํ อตีตมทฺธานํ ตว อภินีหารโต โอรํ สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ ตาว สาวกญาณโคจเร ธมฺเม ปริจฺฉินฺทนฺโต มาราทโย วิย จ พุทฺธานํ โลกิยจิตฺตาจารํ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิฯ
เย ปน เต อพฺภตีตา, ตโต ปรโต ฉินฺนวฏุมา ฉินฺนปปญฺจา ปริยาทินฺนวฏฺฏา สพฺพทุกฺขวีติวตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตว สาวกญาณสฺส อวิสยภูเต ธมฺเม กถํ ชานิสฺสสีติฯ เตนาติ สมฺโพธิสงฺขาเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อรหตฺตมคฺคญาเณนฯ เอวํสีลาติ ตาทิสสีลาฯ สมาธิปกฺขาติ สมาธิ จ สมาธิปกฺขา จ สมาธิปกฺขา เอกเทสสรูเปกเสสนเยนฯ ตตฺถ สมาธิปกฺขาติ วีริยสติโย ตทนุคุณา จ ธมฺมา เวทิตพฺพา ฯ ฌานสมาปตฺตีสุ เยภุยฺเยน วิหารโวหาโร, ฌานสมาปตฺติโย สมาธิปฺปธานาติ วุตฺตํ ‘‘สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโต’’ติฯ
ยถา ปน เหฏฺฐา คหิตาปิ สมาธิปญฺญา ปฏิปกฺขโต วิมุตฺตตฺตา วิมุจฺจน-สงฺขาต-กิจฺจวิเสส-ทสฺสนวเสน วิมุตฺติปริยาเยน ปุน คหิตา ‘‘เอวํวิมุตฺตา’’ติ, เอวํ ทิพฺพวิหาโร ทิพฺพวิหารวิเสสทสฺสนวเสน ปุน คหิโต ‘‘เอวํวิหารี’’ติ, ตสฺมา สพฺเพสํ สมาปตฺติวิหารานํ วเสเนตฺถ อตฺโถ ยุชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ วิมุจฺจิตฺถาติ กตฺวาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเตติ ปฏิปฺปสฺสมฺภโนสาปเนนฯ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อสํสฏฺฐตฺตา วิมุตฺตตฺตา จ นิสฺสรณวิมุตฺติ นิพฺพานํฯ
อนาคตพุทฺธานํ ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโนฯ เตน อตีเตสุ ตาว ขนฺธานํ ภูตปุพฺพตฺตา ตตฺถ สิยา ญาณสฺส สวิสเย คติ, อนาคเตสุ ปน สพฺพโส อสญฺชาเตสุ กถนฺติ อิมมตฺถํ โชเตติฯ เตนาห ‘‘อนาคตาปี’’ติอาทิฯ ‘‘อตฺตโน เจตสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ อตีตานาคเต สตฺตาเห เอว ปวตฺตํ จิตฺตํ เจโตปริยญาณสฺส วิสโย, น ตโต ปรนฺติ? นยิทํ เจโตปริยญาณกิจฺจวเสน วุตฺตํ, อถ โข ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณานํ วเสน วุตฺตํ, ตสฺมา นายํ โทโสฯ วิทิตฏฺฐาเน น กโรติ สิกฺขาปเทเนว ตาทิสสฺส ปฏิกฺเขปสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เสตุฆาตโต จฯ กถํ ปน เถโร ทฺวยสมฺภเว ปฏิกฺเขปเมว อกาสิ, น วิภชฺช พฺยากาสีติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิฯ ปารํ ปริยนฺตํ มิโนตีติ ปารมี, สา เอว ญาณนฺติ ปารมิญาณํ, สาวกานํ ปารมิญาณํ สาวกปารมิญาณํฯ ตสฺมิํ สาวกานํ อุกฺกํสปริยนฺตคเต ชานเน นายมนุโยโค, อถ โข สพฺพญฺญุตญฺญาเณ สพฺพญฺญุตาย ชานเนฯ เกจิ ปน ‘‘สาวกปารมิญาเณติ สาวกปารมิญาณวิสเย’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตถา เสสปเทสุปิฯ
สีล…เป.… สมตฺถนฺติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติญาณสงฺขาตานํ การณานํ ชานนสมตฺถํฯ พุทฺธสีลาทโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธกิจฺจสฺส ปเรหิ เอเต พุทฺธาติ ชานนสฺส จ การณํฯ
อนุมานญาณํ วิย สํสยฏฺฐิตํ อหุตฺวา อิทมิทนฺติ ยถาสภาวโต เญยฺยํ ธาเรติ นิจฺฉิโนตีติ ธมฺโม, ปจฺจกฺขญาณนฺติ อาห ‘‘ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต ญาณสฺสา’’ติฯ อนุเอตีติ อนฺวโยติ อาห ‘‘อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา’’ติฯ ปจฺจกฺขสิทฺธญฺหิ อตฺถํ อนุคนฺตฺวา อนุมานญาณสฺส ปวตฺติ ‘‘ทิฏฺเฐน อทิฏฺฐสฺส อนุมาน’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ วิทิเต เวทกมฺปิ ญาณํ อตฺถโต วิทิตเมว โหตีติ ‘‘อนุมานญาณํ นยคฺคาโห วิทิโต’’ติ วุตฺตํฯ วิทิโตติ วิทฺโธ ปฏิลทฺโธ, อธิคโตติ อตฺโถฯ อปฺปมาโณติ อปริมาโณ มหาวิสยตฺตาฯ เตนาห ‘‘อปริยนฺโต’’ติฯ เตนาติ อปริยนฺตตฺตาฯ เตน วา อปริยนฺเตน ญาเณนฯ เอเตน เถโร ยํ ยํ อนุเมยฺยมตฺถํ ญาตุกาโม โหติ, ตตฺถ ตตฺถ ตสฺส อสงฺคมปฺปฏิหตํ อนุมานญาณํ ปวตฺเตตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘โส อิมินา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิมินาติ อิมินา การเณนฯ
ปาการสฺส ถิรภาวํ อุทฺธมุทฺธํ อาเปตีติ อุทฺธาปํ, ปาการมูลํฯ อาทิ-สทฺเทน ปาการทฺวารพนฺธปริขาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ปณฺฑิตโทวาริกฏฺฐานิยํ กตฺวา เถโร อตฺตานํ ทสฺเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาหา’’ติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปสิฯ
ยสฺสา ปญฺญาย วเสน ปุริโส ปณฺฑิโตติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห – ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํฯ เมธติ อญฺญาณํ หิํสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ฐาเน ฐาเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติกา, ฐานโส อุปฺปชฺชนปญฺญาฯ อนุปริยายนฺติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โส เอว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุยายนมคฺโคฯ ปาการภาคา สมฺพนฺธิตพฺพา เอตฺถาติ ปาการสนฺธิ, ปาการสฺส ผุลฺลิตปเทโสฯ โส ปน เหฏฺฐิมนฺเตน ทฺวินฺนมฺปิ อิฏฺฐกานํ วิคเมน เอวํ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐาน’’นฺติฯ ฉินฺนฏฺฐานนฺติ ฉินฺนภินฺนปเทสํ, ฉินฺนฏฺฐานํ วาฯ ตญฺหิ ‘‘วิวร’’นฺติ วุจฺจติฯ กีลิฏฺฐนฺติ มลีนํฯ อุปตาเปนฺตีติ กิเลสปริฬาเหน สนฺตาเปนฺติฯ วิพาเธนฺตีติ ปีเฬนฺติฯ อุปฺปนฺนาย ปญฺญาย นีวรเณหิ น กิญฺจิ กาตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺตี’’ติฯ
ตสฺมาติ ปจฺจยูปฆาเตน อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานโตฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุฏฺฐุ ฐปิตจิตฺตาติ จตุพฺพิธายปิ สติปฏฺฐานภาวนาย สมฺมเทว ฐปิตจิตฺตา อปฺปิตจิตฺตาฯ ยถาสภาเวน ภาเวตฺวาติ ยาถาวโต สมฺมเทว ยถา ปฏิปกฺขา สมุจฺฉิชฺชนฺติ, เอวํ ภาเวตฺวาฯ
ปุริมนเย สติปฏฺฐานานิ โพชฺฌงฺคา จ มิสฺสกา อธิปฺเปตาติ ตโต อญฺญถา วตฺตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มิสฺสกาติ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน มิสฺสกาฯ ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตาติ ปฐมํ วุตฺตตฺตา สติปฏฺฐาเนสุ วิปสฺสนํ คเหตฺวา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวาติ วุตฺตตฺตา มคฺคปริยาปนฺนานํเยว จ เนสํ นิปฺปริยายโพชฺฌงฺคภาวโต เตสุ จ อธิคตเมว โหตีติ โพชฺฌงฺเค มคฺโค จ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปญฺโห ภเวยฺยา’’ติ มหาสิวตฺเถโร อาหฯ น ปเนวํ คหิตํ โปราเณหีติ อธิปฺปาโยฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ
ตตฺถาติ เตสุ ปจฺจนฺตนคราทีสุฯ นครํ วิย นิพฺพานํ ตทตฺถิเกหิ อุปคนฺตพฺพโต อุปคตานญฺจ ปริสฺสยรหิตสุขาธิคมฏฺฐานโตฯ ปากาโร วิย สีลํ ตทุปคตานํ ปริโต อารกฺขภาวโตฯ อนุปริยายปโถ วิย หิรี สีลปาการสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ปริยายปโถติ โข ภิกฺขุ หิริยา เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค นิพฺพานนครปฺปเวสเน อญฺชสภาวโตฯ ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ นิพฺพานนครํ ปวิฏฺฐปวิสนกานํ สตฺตานํ สลฺลกฺขณโตฯ ทินฺโนติ ทาปิโต, โสธิโตติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
3. จุนฺทสุตฺตวณฺณนา
[379] ปุพฺเพ สาวตฺถิโต เวฬุวคามสฺส คตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อาคตมคฺเคเนว ปฏินิวตฺตนฺโต’’ติฯ สตฺตนฺนนฺติ อุปเสโน, เรวโต, ขทิรวนิโย, จุนฺโท, สมณุทฺเทโส อหนฺติ จตุนฺนํ, จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลาติ, ติสฺสนฺนนฺติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อรหนฺตานํฯ นตฺถิ นุ โขติ เอตฺถาปิ ‘‘โอโลเกนฺโต’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ สีหาวโลกนญาเยนฯ ภวิสฺสนฺติ เม วตฺตาโร หริตุํ นาสกฺขีติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ ทานิ ปจฺฉิมทสฺสนนฺติ ภูตกถนมตฺตํ, น ตตฺถ สาลยตาทสฺสนํ ยถา ตถาคตสฺส เวสาลิยา นิกฺขมิตฺวา นาคาปโลกิตํฯ