อุปฺปชฺชติ กิเลสปริฬาโหติ กาเย อสุภาทิวเสน มนสิการํ อทหนฺตสฺส มนสิการสฺส วีถิยํ อปฏิปนฺนตา สุภาทิวเสน กายารมฺมโณ กิเลสปริฬาโห จ อุปฺปชฺชติฯ วีริยารมฺภสฺส อภาเวน ตสฺมิํ อารมฺมเณ เจตโส วา ลีนตฺตํ โหติ, โคจรชฺฌตฺตโต พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติฯ เอวํ กิเลสปริฬาเห จาติอาทินา ติวิธมฺปิ ภาวนานุโยคสฺส กิเลสวตฺถุภาวํ อุปาทาย สมุจฺจยวเสน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน เต ปริฬาหลีนตฺตวิกฺเขปา เอกชฺฌํ น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘กายารมฺมโณ วา’’ติอาทินา อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท คหิโตฯ กิเลสานุรญฺชิเตนาติ กิเลสวิวณฺณิตจิตฺเตน หุตฺวา น วตฺติตพฺพํฯ กถํ ปน วตฺติตพฺพนฺติ อาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทวา’’ติฯ น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรตีติ กิเลสสหคเต วิตกฺกวิจาเร น ปวตฺเตติฯ สุขิโตติ ฌานสุเขน สุขิโตฯ

อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนา ปวตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ตํ มูลกมฺมฏฺฐานํ ปริปนฺเถ สติ ฐเปตฺวา พุทฺธคุณาทิอนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา มูลกมฺมฏฺฐานภาวนา ปวตฺตา, ตสฺมา ปณิธาย ภาวนาติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อฏฺฐเปตฺวาติ จิตฺตํ อปฺปวตฺเตตฺวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กมฺมฏฺฐานาทีนํ ติณฺณมฺปิ วเสน อตฺถโยชนา สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ สาเรนฺโต วิยาติ รถํ วาหยนฺโต วิยฯ สมปฺปมาณโต อฏฺฐกาทิวเสน สุตจฺฉิตํ ปกฺขิปนฺโต วิยฯ สุเขเนว กิเลสานํ โอกาสํ อเทนฺโต อนฺตรา อสชฺชนฺโต อลคฺคนฺโตฯ วิปสฺสนาจารสฺส อารทฺธวุตฺติตํ อปริปนฺถตญฺจ ทสฺเสนฺโต โอปมฺมทฺวยมาหฯ พฺยาภงฺคิยาติ กาชทณฺเฑนฯ กิเลสปริฬาหาทีนนฺติ กิเลสปริฬาหลีนตฺตวิกฺเขปานํฯ

คุฬขณฺฑาทีนีติ คุฬขณฺฑสกฺขรขณฺฑาทีนิ อุจฺฉุวิการภูตานิฯ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรามี’’ติอาทิวจนโต ‘‘ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

อมฺพปาลิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นาลนฺทวคฺโค

2. นาลนฺทสุตฺตวณฺณนา

[378] ทุติยวคฺเค ปฐมสุตฺตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยนฺติ ตํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘ทุติเย’’ติ วุตฺตํฯ

ภิยฺยตโร อภิญฺญาโตติ สมฺโพธิยา เสฏฺฐตโรติ อภิลกฺขิโตฯ ภิยฺยตราภิญฺโญติ สพฺพสตฺเตสุ อธิกตรปญฺโญฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริตรญาโณ’’ติฯ สมฺมา อนวเสสโต พุชฺฌติ เอเตนาติ สมฺโพธีติ อาห – ‘‘สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ’’ติฯ นิปฺปเทสา คหิตาติ อนวเสสา พุทฺธคุณา คหิตา อคฺคมคฺคสิทฺธิยาว ภควโต สพฺพคุณานํ สิทฺธตฺตาฯ น เกวลญฺจ พุทฺธานํ, อถ โข อคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ตํตํคุณสมิชฺฌนํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺเวปิ อคฺคสาวกา’’ติอาทิมาหฯ

อปโร นโย – ปสนฺโนติ อิมินา ปสาทสฺส วตฺตมานตา ทีปิตาติ อุปฺปนฺนสทฺโธติ อิมินาปิ สทฺธาย ปจฺจุปฺปนฺนตา ปกาสิตาติ อาห – ‘‘เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ’’ติฯ อภิชานาติ อภิมุขภาเวน สพฺพญฺเญยฺยํ ชานาตีติ อภิญฺโญ, ภิยฺโย อธิโก อภิญฺโญติ ภิยฺโยภิญฺโญฯ โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ภิยฺโยภิญฺญตโรติ วุตฺโตติ อาห – ‘‘ภิยฺยตโร อภิญฺญาโต’’ติฯ ทุติยวิกปฺเป ปน อภิชานาตีติ อภิญฺญา, อภิวิสิฏฺฐา ปญฺญาฯ ภิยฺโย อภิญฺญา เอตสฺสาติ ภิยฺโยภิญฺโญ, โส เอว อติสยวจนิจฺฉาวเสน ภิยฺโยภิญฺญตโรฯ สฺวายํ อสฺส อติสโย อภิญฺญาย ภิยฺโยภาวกโตติ อาห – ‘‘ภิยฺยตราภิญฺโญ วา’’ติฯ สมฺพุชฺฌติ เอตายาติ สมฺโพธิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อคฺคมคฺคญาณญฺจฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ อคฺคมคฺคญาณํ, อคฺคมคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมฺโพธิ นามฯ ตตฺถ ปธานวเสน ตทตฺถทสฺสเน ปฐมวิกปฺโป, ปทฏฺฐานวเสน ทุติยวิกปฺโปฯ กสฺมา ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺคญาณสฺเสว คหณํ, นนุ เหฏฺฐิมานิปิ ภควโต มคฺคญาณานิ สวาสนเมว ยถาสกํ ปฏิปกฺขวิธมนวเสน ปวตฺตานิฯ สวาสนปฺปหานญฺหิ เญยฺยาวรณปฺปหานนฺติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน อปริปุณฺณํ ปฏิปกฺขวิธมนสฺส วิปฺปกตภาวโตติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคญาเณ วา’’ติฯ สพฺพนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อธิคนฺตพฺพํ สพฺพํฯ