5-6. กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[5-6] นิยมตฺโถติ อวธารณตฺโถฯ เตน นิยเมน อวธารเณน – อญฺญํ มคฺคํ ปฏิกฺขิปติ อิโต อญฺญสฺส นิยฺยานิกมคฺคสฺส อภาวโตฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญตฺถ’’นฺติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏทุกฺขํ กถิตํฯ อริยมคฺเค คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค วิปสฺสนาย คหิโต เอวาติ ‘‘มิสฺสกมคฺโค กถิโต’’ติ วุตฺตํฯ อุตฺตานเมว อปุพฺพสฺส อภาวาฯ อยํ ปน วิเสโส ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทีหิ ยทิปิ นิพฺพานํ วุตฺตํฯ ตถาปิ อรหตฺตํ วิย พฺรหฺมจริยมฺปิฯ เตน นิพฺพานํ เอว วุจฺจติ ‘‘อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติฯ

กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[7] ราควินยาทิปเทหิ นิพฺพานํ วาปิ วุจฺเจยฺย อรหตฺตํ วาปิฯ ยสฺมา โส ภิกฺขุ อุภยตฺถปิ นิวิฏฺฐพุทฺธิ, ตสฺมา ภควา ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ‘‘นิพฺพานธาตุยา โข เอต’’นฺติอาทินา นิพฺพานธาตุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ‘‘อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตี’’ติ อาหฯ ยสฺมา อริยมคฺโค ราคาทิเก สมุจฺเฉทวเสน วิเนติ, อาสวญฺจ สพฺพโส เขเปติ, เตน จ วุตฺตํ นิพฺพานํ อรหตฺตญฺจ, ตสฺมา ตทุภยํ ‘‘ราควินโยติอาทิ นามเมวา’’ติ วุตฺตํฯ อนุสนฺธิกุสลตาย ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจาติ อิมินา ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิ อิธ ลพฺภตี’’ติ ทีปิตํ, อชฺฌาสยานุสนฺธิปิ เอตฺถ ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[8] เอเกน ปริยาเยน อฏฺฐงฺคิกมคฺคํ วิภชิตฺวาติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา เอเกน ปริยาเยน อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา ปุน อปเรน ปริยาเยน วิภชิตุกาโมฯ อุคฺคหธารณปริจยญาณานิปิ สวนญาเณ เอว อวโรธํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

กมฺมฏฺฐานาภินิเวโสติ กมฺมฏฺฐานปฏิปตฺติฯ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ อุคฺคณฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺติ นิโรธมคฺเคสุ นินฺนภาวํ ทสฺเสติ, น อภินนฺทนํ, ตนฺนินฺนภาโว เอว จ ตตฺถ กมฺมกรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเกเนวากาเรน สจฺจานํ ปฏิเวธนิมิตฺตตา, โส เอว อภิมุขภาโว เตสํ สมาคโมติ เอกาภิสมโยฯ

อสฺสาติ ญาณสฺส, โยคิโน วาฯ เอตฺถ จ เกจิ ‘‘โลกิยญาณมฺปิ ปฏิเวโธ สพฺพสฺส ยาถาวโพธภาวโต’’ติ วทนฺติฯ นนุ อุคฺคหาทิปฏิเวโธ จ ปฏิเวโธว, น จ โส โลกุตฺตโรติ? ตํ น, เกวเลน ปฏิเวธ-สทฺเทน อุคฺคหาทิปฏิเวธานํ อวจนียตฺตา, ปฏิเวธนิมิตฺตตฺตา วา อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺตํ ทุกฺขาทีสุ ปุพฺพภาเค ญาณํ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุจฺจติ, น ปฏิเวธตฺตา, ปฏิเวธภูตเมว ปน ญาณํ อุชุกํ ปฏิเวโธติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ กิจฺจโตติ ปริญฺญาทิกิจฺจโตฯ อารมฺมณปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธมาหฯ กิจฺจโตติ อสมฺโมหปฏิเวธํฯ อุคฺคหาทีหิ สจฺจสฺส ปริคฺคณฺหนํ ปริคฺคโหฯ

ทุทฺทสตฺตาติ อนธิคตญาเณน ยาถาวสรสลกฺขณโต ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อุปฺปตฺติโต ปากฏานิปิฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขสจฺจํ หี’’ติอาทิฯ อุภยนฺติ ปุริมํ สจฺจทฺวยํฯ ปโยโคติ กิริยา, วายาโม วาฯ ตสฺส มหนฺตตรสฺส อิจฺฉิตพฺพตํ ทุกฺกรตรตญฺจ อุปมาหิ ทสฺเสติ ‘‘ภวคฺคคฺคหณตฺถ’’นฺติอาทินาฯ ยถา ปุริมํ สจฺจทฺวยํ วิย เกนจิ ปริยาเยน อปากฏตาย ปรมคมฺภีรตฺตา อุคฺคหาทิวเสน ปุพฺพภาเค ปวตฺติเภทํ คเหตฺวา ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทินา จตุพฺพิธํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอกเมว ตํ ญาณํ โหติ เอกาภิสมยวเสเนว ปวตฺตนโตฯ

กามปจฺจนีกฏฺเฐนาติ กามานํ อุชุปจฺจนีกภาเวนฯ กามโต นิสฺสฏภาเวนาติ กาเมหิ วิสํยุตฺตภาเวนฯ กามํ สมฺมสนฺตสฺสาติ ทุวิธมฺปิ กามํ อนิจฺจาทิโต สมฺมสนฺตสฺสฯ ปชฺชติ ปวตฺตติ เอเตนาติ ปทํ, กามสฺส ปทนฺติ กามปทํ, กามสฺส อุปฺปตฺติการณสฺส ฆาโต สมุคฺฆาโต, ตํ กามปทฆาตํฯ เตนาห ‘‘กามวูปสม’’นฺติฯ กาเมหิ วิวิตฺตํ กามวิวิตฺตํฯ โส เอว จ เนสํ อนฺโต สมุจฺเฉทวิเวเกติ กตฺวา ตสฺมิํ สาเธตพฺเพ อุปฺปนฺโนติ วุตฺตํ ‘‘กามวิวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโน’’ติฯ กามโต นิกฺขมตีติ นิกฺขโม, โส เอว เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปฯ อิมสฺมิญฺจ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปสฺส สทฺทตฺถวิภาเวน ยถาวุตฺโต กามปจฺจนีกฏฺฐาทิโก อตฺถนิทฺธารณวิเสโส อนฺโตคโธฯ

เอเสว นโยติ อิมินา พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเฐน วิหิํสาย ปจฺจนีกฏฺเฐนาติอาทิกํ อพฺยาปาทาวิหิํสาสงฺกปฺปานํ อตฺถุทฺธารณวิธิํ อติทิสติฯ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อพฺยาปาทอวิหิํสาสงฺกปฺเป เอว สงฺคณฺหาติฯ กาม…เป.… สญฺญานนฺติ กามวิตกฺกาทิวิรติสมฺปยุตฺตานํ เนกฺขมฺมาทิสญฺญานํฯ นานตฺตาติ นานาขณิกตฺตาฯ

ตีสุ ฐาเนสูติ ติปฺปกาเรสุ การเณสุฯ อุปฺปนฺนสฺสาติ อุปฺปชฺชนารหสฺสฯ ภูมิลทฺธอุปฺปนฺนํ อิธาธิปฺเปตํฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ ปทจฺเฉทโตติ การณุปจฺเฉทโตฯ ปทนฺติ หิ อุปฺปตฺติการณนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อนุปฺปตฺติสาธนวเสนาติ ยถา สงฺกปฺโป อายติํ นุปฺปชฺชติ, เอวํ อนุปฺปตฺติสาธนวเสนฯ สมฺมาทิฏฺฐิ วิย เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติฯ

จตูสุ ฐาเนสูติ วิสํวาทนาทีสุ จตูสุ วีติกฺกมฏฺฐาเนสุฯ ปพฺพชิตานํ มิจฺฉาชีโว นาม อาหารนิมิตฺตโกติ อาห ‘‘ขาทนียโภชนียาทีนํ อตฺถายา’’ติฯ สพฺพโส อเนสนาย ปหานํ สมฺมาอาชีโวติ อาห ‘‘พุทฺธปฺปสตฺเถน อาชีเวนา’’ติฯ กมฺมปถปตฺตานํ วเสน ‘‘สตฺตสุ ฐาเนสู’’ติ วุตฺตํฯ อกมฺมปถปตฺตาย หิ อเนสนาย โส ปทฆาตํ กโรติเยวฯ

ตถารูเป วา อารมฺมเณติ ยสฺมิํ อารมฺมเณ อิมสฺส ปุพฺเพ กิเลสา น อุปฺปนฺนา, ตสฺมิํ เอวฯ อนุปฺปนฺนานนฺติ อนุปฺปาทสฺสปิ ปตฺถนาวเสน อนุปฺปนฺนานํฯ วีริยจฺฉนฺทนฺติ วีริยสฺส นิพฺพตฺเตตุกามตาฉนฺทํฯ ‘‘ฉนฺทสมฺปยุตฺตวีริยญฺจา’’ติ วทนฺติฯ วีริยเมว ปน อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทเน ลพฺภมานฉนฺทตาย ธุรสมฺปคฺคหตาย ฉนฺทปริยาเยน วุตฺตํฯ ตถา หิ วีริยํ – ‘‘อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา’’ติ (ธ. ส. 26) นิทฺทิฏฺฐํฯ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรติฯ ปธานนฺติ ปธานภูตวีริยํฯ

อุปฺปตฺติปพนฺธวเสนาติ นิรนฺตรุปฺปาทนวเสนฯ จตูสุ ฐาเนสุ กิจฺจสาธนวเสนาติ ยถาวุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ ปธานกิจฺจสฺส นิปฺผาทนวเสน อนุปฺปาทนาทิวเสนฯ กิจฺจสาธนวเสนาติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตคาหวิธมนวเสน อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตสาธนวเสนฯ

อยนฺติ ยถาวุตฺโต สทิสาสทิสตาวิเสโสฯ อสฺสาติ มคฺคสฺสฯ เอตฺถ กถนฺติ ยทิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว สพฺพภวคฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานํ สทิสตา, เอวํ สนฺเต ‘‘อารุปฺเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โลกุตฺตร’’นฺติ เอตฺถ กถํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘เอตฺถาปี’’ติอาทิฯ

ตํฌานิกาวาติ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยํ ฌานํ มคฺคปฏิลาภสฺส ปาทกภูตํ, ตํฌานิกาว อสฺส อริยสฺส อุปริปิ ตโย มคฺคา ฯ เอวนฺติ วุตฺตากาเรนฯ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ อารุปฺเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานุปฺปตฺติยํฯ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธาติ สมฺมสิตขนฺเธ วทนฺติฯ ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมติ ปาทกสมฺมสิตชฺฌานานํ เภเทฯ ยสฺมา สงฺขารุเปกฺขาญาณเมว อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ นิยเมติ, ตโต ทุติยาทิปาทกชฺฌานโต อุปฺปนฺนสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวโต อิตรสฺส จ อตพฺภาวโต ตีสุปิ วาเทสุ วิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺโพ, ตสฺมา วิปสฺสนานิยเมเนว หิ ปฐมวาเทปิ อปาทกชฺฌานาทิปาทกาปิ มคฺคา ปฐมชฺฌานิกา โหนฺติฯ อิตเรหิ จ ปาทกชฺฌาเนหิ วิปสฺสนานิยเมหิ ตํตํฌานิกาวฯ เอวํ เสสวาเทสุ วิปสฺสนานิยโม ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ ทุติยวาเท ตํตํฌานิกตา สมฺมสิตสงฺขารวิปสฺสนานิยเมหิ โหติฯ ตตฺร หิ วิปสฺสนา ตํตํวิราคภาวนา ภาเวตพฺพา, น โสมนสฺสสหคตา อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา ฌานงฺคาทินิยมํ มคฺคสฺส กโรตีติ เอวํ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิญฺจ วาเท ปาทกสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสยสพฺภาเว อชฺฌาสโย เอกนฺเตน โหตีติ ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อฏฺฐกถายํ ปน วิสุทฺธิมคฺคสฺส เอติสฺสา อฏฺฐกถาย เอกสงฺคหิตตฺตา ‘‘เตสํ วาทวินิจฺฉโย…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺพภาเคติ วิปสฺสนากฺขเณฯ

วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สูกสุตฺตวณฺณนา

[9] สูกนฺติ สาลิยวาทีนํ วาลมาหฯ โส หิ นิกนฺตกสทิโส ปฏิมุขคตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทติ, ตสฺมา เภทํ อิจฺฉนฺเตน อุทฺธคฺคํ กตฺวา ฐปิตํ สมฺมาปณิหิตํ นาม, ตถา อฏฺฐปิตํ มิจฺฉาปณิหิตํ นามาติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาปณิหิตายาติ กมฺมสฺสกตปญฺญาย มิจฺฉาฐปนํ นาม – ‘‘อิเม สตฺตา กมฺมวเสน สุขทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ, ตํ ปน กมฺมํ อิสฺสรสฺส อิจฺฉาวเสน พฺรหฺมา นิมฺมินาตี’’ติอาทินา มิจฺฉาปกปฺปนํฯ เกจิ ปน ‘‘นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินา นเยน ปวตฺติ, ตสฺส วา ญาณสฺส อปฺปวตฺตี’’ติ วทนฺติฯ มคฺคภาวนายาติ เอตฺถาปิ มิจฺฉามคฺคสฺส ปวตฺตนํ, อริยมคฺคสฺส วา อปฺปวตฺตนํ มิจฺฉาฐปนํฯ เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติตตฺตา’’ติฯ อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสตีติ อวิชฺชํ สมุจฺฉินฺทิสฺสติฯ มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มคฺเค เอว ปกฺขิปิตฺวาฯ ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส มูลการณํ มคฺเค สิทฺเธ ตสฺส กิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติโตฯ ‘‘สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺฐิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนายา’’ติ วุตฺตตฺตา มิสฺสกมคฺโค กถิโตฯ ฉวิเภทสทิโส เจตฺถ อวิชฺชาเภโท, โลหิตุปฺปาทสทิโส โลกุตฺตรมคฺคภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

สูกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[10] ฉนฺนปริพฺพาชโก วตฺถจฺฉาทิยา ฉนฺนงฺคปริพฺพาชโก, น นคฺคปริพฺพาชโกฯ

อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิหารวคฺโค

1. ปฐมวิหารสุตฺตวณฺณนา

[11] อฑฺฒมาสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ ยถาวุตฺตํ กาลํ ปฏิ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺติยํ ธมฺมจินฺตายํ จิตฺตํ นิลียิตุํฯ วิเนตพฺโพติ สมุจฺเฉทวินเยน วิเนตพฺโพ อริยมคฺคาธิคนฺตพฺโพฯ ตนฺติ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนํฯ อสฺสาติ ชนตายฯ อปคจฺฉตีติ สตฺถุ สนฺติกโต อเปติฯ สูติ นิปาตมตฺตํฯ

ปเทเสนาติ เอกเทเสนฯ สห ปเทเสนาติ สปเทโสฯ สฺวายํ สปเทโส ยสฺมา เวทนาวเสเนว ปาฬิยํ อาคโต, ตสฺมา ปรมตฺถธมฺมโกฏฺฐาเส เวทนา อนวเสสโต ลพฺภติ, เต คณฺหนฺโต ‘‘ขนฺธปเทโส’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพนฺติ ขนฺธปเทสาทิกํ สพฺพมฺปิฯ ‘‘สมฺมสนฺโต’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนวเสน ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺโต’’ติ อาหฯ ปจฺจเวกฺขณา อิธ สมฺมสนํ นาม, น วิปสฺสนาฯ