1. อมฺพปาลิสุตฺตวณฺณนา

[367] เอกายนฺวายนฺติ สนฺธิวเสน วุตฺตํ โอ-การสฺส ว-การํ อ-การสฺส ทีฆํ กตฺวาฯ อยํ กิร สํยุตฺตาภิลาโป, ตตฺถ อยน-สทฺโท มคฺคปริยาโยฯ น เกวลํ อยเมว, อถ โข อญฺเญปิ มคฺคปริยายาติ ปทุทฺธารํ กโรนฺโต ‘‘มคฺคสฺส หี’’ติอาทิํ วตฺวา ยทิ มคฺคปริยาโย อายน-สทฺโท, กสฺมา ปุน มคฺโคติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอกมคฺโคติ เอโกว มคฺโคฯ น หิ นิพฺพานคามิมคฺโค อญฺโญ อตฺถีติฯ นนุ สติปฏฺฐานํ อิธ มคฺโคติ อธิปฺเปตํ, ตทญฺเญปิ พหู มคฺคธมฺมา อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, เต ปน สติปฏฺฐานคฺคหเณเนว คหิตา ตทวินาภาวโตฯ ตถา หิ ญาณวีริยาทโย นิทฺเทเส คหิตา, อุทฺเทเส สติยา เอว คหณํ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํ, สติยา มคฺคภาวทสฺสนตฺถญฺจฯ น ทฺเวธาปถภูโตติ อิมินา อิมสฺส ทฺวยภาวาภาวํ วิย อนิพฺพานคามิภาวาภาวญฺจ ทสฺเสติฯ นิพฺพานคมนฏฺเฐนาติ นิพฺพานํ คจฺฉติ เอเตนาติ นิพฺพานคมนํ, โส เอว อวิปรีตภาวนาย อตฺโถ, เตน นิพฺพานคมนฏฺเฐน, นิพฺพานาธิคมูปายตายาติ อตฺโถฯ มคฺคนียฏฺเฐนาติ คเวสิตพฺพตายฯ

ราคาทีหีติ ‘‘ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มล’’นฺติ (วิภ. 924) เอวํ วุตฺเตหิ ราคาทีหิ มเลหิฯ สา ปนายํ สํกิลิฏฺฐจิตฺตานํ วิสุทฺธิ สิชฺฌมานา ยสฺมา โสกาทีนํ อนุปฺปาทาย สํวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสจนํ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตํ เจตโส สนฺตาโป อนฺโตนิชฺฌานํ โสโกฯ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตเมว โสกาธิกตาชนิโต ‘‘กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทินา ปริเทวนวเสน วาจาวิปฺปลาโป ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ตสฺส อายติํ อนุปฺปชฺชนํ อิธ สมติกฺกโมติ อาห ‘‘ปหานายา’’ติฯ

ทุกฺขโทมนสฺสานนฺติ เอตฺถ เจตสิกทุกฺขตาย โทมนสฺสสฺสปิ ทุกฺขสทฺเทเนว คหเณ สิทฺเธ สทฺเทน อนิวตฺตนโต สามญฺญโชตนาย วิเสสวจนํ เสฏฺฐนฺติ ‘‘โทมนสฺสาน’’นฺเตว วุตฺตํฯ เจตสิกโทมนสฺสสฺสาติ ภูตกถนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ญายติ เอเตน ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌียติ จตุสจฺจนฺติ ญาโย วุจฺจติ อริยมคฺโคฯ นนุ อยมฺปิ มคฺโค, กิํ มคฺโค เอว มคฺคสฺส อธิคมาย โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห – ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ ตณฺหาว กมฺมกิเลสวิปากานํ วินนฏฺเฐน สํสิพฺพนฏฺเฐน วานํฯ เตน ตณฺหาวาเนน วิรหิตตฺตา ตสฺส อภาวาติ อตฺโถฯ อตฺตปจฺจกฺขายาติ อตฺตปจฺจกฺขตฺถายฯ

วณฺณภาสนนฺติ ปสํสาวจนํฯ วิสุทฺธินฺติ วิสุชฺฌนํ กิเลสปฺปหานํฯ อุคฺคเหตพฺพนฺติ เอตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ ปริจยกรณํ ปริปุจฺฉามูลกตฺตา ตคฺคหเณเนว คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

น ตโต เหฏฺฐาติ อิธ อธิปฺเปตกายาทีนํ เวทนาทิสภาวตฺตาภาวา กายเวทนาจิตฺตวิมุตฺตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส วิสุํ วิปลฺลาสวตฺถนฺตรภาเวน คหิตตฺตา จ เหฏฺฐา คหเณสุ วิปลฺลาสวตฺถูนํ อนิฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺจมสฺส ปน วิปลฺลาสวตฺถุโน อภาเวน ‘‘น อุทฺธ’’นฺติ อาหฯ อารมฺมณวิภาเคน เหตฺถ สติปฏฺฐานวิภาโคติฯ ตโย สติปฏฺฐานาติ สติปฏฺฐานสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารทสฺสนํ, น อิธ ปาฬิยํ วุตฺตสฺส สติปฏฺฐานสทฺทสฺส อตฺถทสฺสนํฯ อาทีสุ หีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย, มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย’’ติ (สํ. นิ. 5.408) สติปฏฺฐานาติ วุตฺตานํ สติโคจรานํ ปกาสเก สุตฺตปเทเส สงฺคณฺหาติฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยมฺปิ อวเสสปาฬิปเทสทสฺสนตฺโถ อาทิ-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ สติยา ปฏฺฐานนฺติ สติยา ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํฯ

อริโยติ อารกตฺตาทินา อริยํ สมฺมาสมฺพุทฺธมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สฬายตนวิภงฺคสุตฺเต (ม. นิ. 3.311)ฯ ตตฺถ หิ –

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย…เป.… มรหตีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย – ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติฯ ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ปฐมํ สติปฏฺฐานํฯ ยทริโย เสวติ…เป... มรหติฯ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา …เป.… อิทํ โว สุขายาติฯ ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป.… เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… น จ โวกฺกมฺม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น เจว อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติฯ อนตฺตมนตญฺจ อตฺตมนตญฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ทุติยํ สติปฏฺฐานํ…เป.… มรหติฯ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว,…เป.… สุขายาติ, ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ตติยํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ –

เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย ตทุภยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ พุทฺธานํเยว หิ นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตา โหติ อาเวณิกธมฺมภาวโต, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนํฯ ป-สทฺโท อารมฺภํ โชเตติ, อารมฺโภ จ ปวตฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ’’ติฯ สติยา กรณภูตาย ปฏฺฐานํ ปฏฺฐเปตพฺพํ สติปฏฺฐานํฯ อน-สทฺโท หิ พหุลวจเนน กมฺมตฺโถปิ โหตีติฯ

ตถาสฺส กตฺตุอตฺโถปิ ลพฺภตีติ ‘‘ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปฏฺฐาตีติ เอตฺถ อุป-สทฺโท ภุสตฺถวิสิฏฺฐํ ปกฺขนฺทนํ ทีเปตีติ ‘‘โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ ปุน ภาวตฺถํ สติสทฺทํ ปฏฺฐานสทฺทญฺจ วณฺเณนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ เตน ปุริมวิกปฺเป สติ-สทฺโท ปฏฺฐาน-สทฺโท จ กตฺตุอตฺโถติ วิญฺญายติฯ สรณฏฺเฐนาติ จิรกตสฺส จิรภาสิตสฺส จ อนุสฺสรณฏฺเฐนฯ อิทนฺติ ยํ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิทํ อิธ อิมสฺมิํ สุตฺตปเทเส อธิปฺเปตํฯ

ยทิ เอวนฺติ ยทิ สติ เอว สติปฏฺฐานํ, สติ นาม เอโก ธมฺโม, เอวํ สนฺเต กสฺมา สติปฏฺฐานาติ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘สตีนํ พหุตฺตา’’ติอาทิฯ ยทิ พหุกา ตา สติโย, อถ กสฺมา มคฺโคติ เอกวจนนฺติ โยชนาฯ มคฺคนฏฺเฐนาติ นิยฺยานฏฺเฐนฯ นิยฺยานิโก หิ มคฺคธมฺโม, เตเนว นิยฺยานิกภาเวน เอกตฺตุปคโต เอกนฺตโต นิพฺพานํ คจฺฉติ, อตฺถิเกหิ จ ตทตฺถํ มคฺคียตีติ อาห ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ จตสฺโสปิ เจตาติ กายานุปสฺสนาทิวเสน จตุพฺพิธาปิ จ เอตา สติโยฯ อปรภาเคติ อริยมคฺคกฺขเณฯ กิจฺจํ สาธยมานาติ ปุพฺพภาเค กายาทีสุ อารมฺมเณสุ สุภสญฺญาทิวิธมนวเสน วิสุํ วิสุํ ปวตฺติตฺวา มคฺคกฺขเณ สกิํเยว ตตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ วิปลฺลาสสฺส สมุจฺเฉทวเสน ปหานกิจฺจํ สาธยมานา อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ คจฺฉนฺติ, ตเมวสฺส จตุกิจฺจสาธนตํ อุปาทาย พหุวจนนิทฺเทโส, ตถาปิ อตฺถโต เภทาภาวโต มคฺโคติ เอกวจเนน วุจฺจติฯ เตนาห – ‘‘ตสฺมา จตสฺโสปิ เอโก มคฺโคติ วุตฺตา’’ติฯ

กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา อิตราสํ ปุจฺฉานํ อิธ อสมฺภวโต นิทฺเทสาทิวเสน เทเสตุกามตาย จ ตถา วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อยญฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.271, 287, 297; ปารา. 11) ขนฺธปญฺจกํ, ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติอาทีสุ เวทนาทโย ตโย อรูปกฺขนฺธา, ‘‘ยา ตสฺมิํ สมเย กายสฺส ปสฺสทฺธิ ปฏิปฺปสฺสทฺธี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 40) เวทนาทโย ตโย เจตสิกา ขนฺธา ‘‘กาโย’’ติ วุจฺจนฺติ, ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กาเยติ รูปกาเย’’ติ อาหฯ กายานุปสฺสีติ เอตฺถ ตสฺสีลตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายํ อนุปสฺสนสีโล’’ติ อาหฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ จตุสมุฏฺฐานิกกายํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ อนุปสฺสติ, เอวํ ปสฺสนฺโต เอว จสฺส อนิจฺจาการมฺปิ อนุปสฺสตีติ วุจฺจติ, ตถาภูตสฺส จสฺส นิจฺจคาหสฺส วิเสโสปิ น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติฯ ตถา เหส ‘‘นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.28) วุตฺโตฯ เอตฺถ จ อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตีติ เอวกาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํฯ น เจตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนาทินิวตฺตนมาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคินิวตฺตนปรตฺตา เอว-การสฺส, อุปริ เทสนาอารุฬฺหตฺตา จ ตาสํฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อยํ ปน วิเสโส – อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ตเมว กายํ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, ทุกฺขสฺส อนตฺตตฺตา อนตฺตโต อนุปสฺสตีติฯ

ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ, ยญฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตตฺถ รชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต, นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชตี’’ติฯ โส เอวํ อรชฺชนฺโต ราคํ นิโรเธติ, โน สมุเทติ, สมุทยํ น กโรตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปฏิปนฺโน จ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อยญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา ตทงฺควเสน สทฺธิํ กายตนฺนิสฺสยขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ‘‘ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จา’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ, ตถาภูโต จ ปริจฺจชนวเสน กิเลเส น อาทิยติ, นาปิ อโทสทสฺสิตาวเสน สงฺขตารมฺมณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยตี’’ติฯ อิทานิ นิสฺสิตาหิ อนุปสฺสนาหิ เยสํ ธมฺมานํ ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิจฺจสญฺญนฺติ สงฺขารา นิจฺจาติ เอวํ ปวตฺตํ วิปรีตสญฺญํฯ ทิฏฺฐิจิตฺตวิปลฺลาสปหานมุเขเนว สญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ สญฺญาคหณํ, สญฺญาสีเสน วา เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

วิหรตีติ อิมินา กายานุปสฺสนาสมงฺคิโน อิริยาปถวิหาโร วุตฺโตติ อาห – ‘‘อิริยตี’’ติ, อิริยาปถํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ อารมฺมณกรณวเสน อภิพฺยาปนโต ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปชฺชนวเสน ปน กิเลสา ปริตฺตภูมกา เอวาติฯ ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนนฺติ ตํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ อตฺเถว, อาตปฺป-สทฺโทวิย ปน อาตาป-สทฺโทปิ วีริเย เอว นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘วีริยสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ อถ วา ปฏิปกฺขปฺปหาเน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อพฺภุสฺสหนวเสน ปวตฺตมานสฺส วีริยสฺส สาติสยํ ตทาตาปนนฺติ วีริยเมว ตถา วุจฺจติ, น อญฺเญ ธมฺมาฯ

อาตาปีติ จายมีกาโร ปสํสาย, อติสยสฺส วา ทีปโกติ อาตาปีคหเณน สมฺมปฺปธานสมงฺคิตํ ทสฺเสติฯ

สมฺมา สมนฺตโต สามญฺจ ปชานนฺโต สมฺปชาโน, อสมฺมิสฺสโต ววตฺถาเน อญฺญธมฺมานุปสฺสิตาภาเวน สมฺมา อวิปรีตํ, สพฺพาการปชานเนน สมนฺตโต, อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน ปวตฺติยา สามํ ปชานนฺโตติ อตฺโถฯ ยทิ ปญฺญาย อนุปสฺสติ, กถํ สติปฏฺฐานตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ตสฺมา สติยา ลทฺธุปการาย เอว ปญฺญาย เอตฺถ ยถาวุตฺเต กาเย กมฺมฏฺฐานิโก ภิกฺขุ อนุปสฺสโก, ตสฺมา ‘‘กายานุปสฺสี’’ติ วุจฺจติฯ อนฺโตสงฺเขโป อนฺโตลีนตา, โกสชฺชนฺติ อตฺโถฯ อุปายปริคฺคโหติ เอตฺถ สีลวิโสธนาทิ คณนาทิ อุคฺคหโกสลฺลาทิ จ อุปาโย, ตพฺพิปริยายโต อนุปาโย เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา จ อุปฏฺฐิตสฺสตี ยถาวุตฺตํ อุปายํ น ปริจฺจชติ, อนุปายญฺจ น อุปาทิยติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มุฏฺฐสฺสติ…เป.… อสมตฺโถ โหตี’’ติฯ เตนาติ อุปายานุปายานํ ปริคฺคหปริวชฺชเนสุ อปริจฺจาคาปริคฺคเหสุ จ อสมตฺถภาเวนฯ อสฺส โยคิโนฯ

ยสฺมา สติเยเวตฺถ สติปฏฺฐานํ วุตฺตา, ตสฺมาสฺส สมฺปยุตฺตธมฺมา วีริยาทโย องฺคนฺติ อาห – ‘‘สมฺปโยคงฺคญฺจสฺส ทสฺเสตฺวา’’ติฯ องฺค-สทฺโท เจตฺถ การณปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ สติคฺคหเณเนเวตฺถ สมฺมาสมาธิสฺสปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺสา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตตฺตาฯ ยสฺมา วา สติสีเสนายํ เทสนาฯ น หิ เกวลาย สติยา กิเลสปฺปหานํ สมฺภวติ, นิพฺพานาธิคโม วา, นาปิ เกวลา สติ ปวตฺตติ, ตสฺมาสฺส ฌานเทสนายํ สวิตกฺกาทิวจนสฺส วิย สมฺปโยคงฺคทสฺสนตาติ องฺค-สทฺทสฺส อวยวปริยายตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปหานงฺคนฺติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทีสุ วิย ปหาตพฺพงฺคํ ทสฺเสตุํฯ ยสฺมา เอตฺถ ปุพฺพภาคมคฺโค อธิปฺเปโต, น โลกุตฺตรมคฺโค, ตสฺมา ปุพฺพภาคิยเมว วินยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา’’ติ อาหฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เวทนาทิธมฺมานํฯ เตสญฺหิ ตตฺถ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อตฺถุทฺธารนเยเนตํ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ยํ ปนาติ วิภงฺเค, วิภงฺคปกรเณติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถาติ ‘‘โลเก’’ติ เอตสฺมิํ ปเท, ตา จ โลกิยา เอว อนุปสฺสนา นาม สมฺมสนนฺติ กตฺวาฯ

ทุกฺขโตติ วิปริณามสงฺขารทุกฺขตาหิ ทุกฺขสภาวโต, ทุกฺขาติ อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺทาติ โย ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ วิปริณามทุกฺขตาย ทุกฺขนฺติ ปญฺญาจกฺขุนา อทฺทกฺขิฯ ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขเวทนํ ปีฬาชนนโต อนฺโตตุทนโต ทุนฺนีหรณโต จ สลฺลนฺติ อทฺทกฺขิ ปสฺสิฯ อทุกฺขมสุขนฺติ อุเปกฺขาเวทนํฯ สนฺตนฺติ สุขทุกฺขานํ วิย อโนฬาริกตาย ปจฺจยวเสน วูปสนฺตสภาวตฺตา จ สนฺตํฯ อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต จ อนิจฺจนฺติ โย อทฺทกฺขิฯ ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขูติ โส ภิกฺขุ เอกํเสน, ปริพฺยตฺตํ วา เวทนาย สมฺมา ปสฺสนโกติ อตฺโถฯ

ทุกฺขาติปีติ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขา อิติปิฯ สพฺพํ ตํ เวทยิตํ ทุกฺขสฺมิํ อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนนฺติ วทามิ สงฺขารทุกฺขนฺติ วตฺตพฺพโตฯ สุขทุกฺขโตปิ จาติ สุขาทีนํ ฐิติวิปริณามญาณสุขตาย จ วิปริณามฏฺฐิติอญฺญาณทุกฺขตาย จ วุตฺตตฺตา ติสฺโสปิ สุขโต ติสฺโสปิ จ ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถฯ สตฺต อนุปสฺสนา เหฏฺฐา ปกาสิตา เอวฯ

อารมฺมณา…เป.… เภทานนฺติ รูปาทิอารมฺมณนานตฺตสฺส นีลาทิตพฺเภทสฺส, ฉนฺทาทิอธิปตินานตฺตสฺส หีนาทิตพฺเภทสฺส, ญาณฌานาทิสหชาตนานตฺตสฺส สสงฺขาริกาสงฺขาริก-สวิตกฺก-สวิจาราทิตพฺเภทสฺส, กามาวจราทิภูมินานตฺตสฺส, อุกฺกฏฺฐมชฺฌิมาทิตพฺเภทสฺส, กุสลาทิกมฺมนานตฺตสฺส, เทวคติสํวตฺตนิยตาทิตพฺเภทสฺส, กณฺหสุกฺกวิปากนานตฺตสฺส, ทิฏฺฐธมฺมเวทนียตาทิตพฺเภทสฺส, ปริตฺตภูมกาทิกิริยานานตฺตสฺส, ติเหตุกาทิตพฺเภทสฺส วเสน อนุปสฺสิตพฺพนฺติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน สวตฺถุกาวตฺถุกาทินานตฺตสฺส ปุคฺคลตฺตยสาธารณาทิตพฺเภทสฺส จ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สราคาทีนนฺติ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.381; ม. นิ. 1.114) อาคตานํ สราควีตราคาทิเภทานํฯ สลกฺขณ-สามญฺญลกฺขณานนฺติ ผุสนาทิตํตํสลกฺขณานญฺเจว อนิจฺจตาทิสามญฺญลกฺขณานญฺจ วเสนาติ โยชนาฯ

สุญฺญตธมฺมสฺสาติ อนตฺตตาสงฺขาตสุญฺญตสภาวสฺสฯ ‘‘สลกฺขณ-สามญฺญลกฺขณาน’’นฺติ หิ อิมินา โย อิโต พาหิรเกหิ สามินิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกภาเวน ปริกปฺปิโต อตฺตา, ตสฺส สงฺขาเรสุ นิจฺจตา สุขตา วิย กตฺถจิปิ อภาโว วิภาวิโตฯ

นตฺถิ เอเตสํ อตฺตาติ อนตฺตา, ยสฺมา ปน สงฺขาเรสุ เอกธมฺโมปิ อตฺตา น โหติ, ตสฺมา เต น อตฺตาติปิ อนตฺตาติ อยํ เตสํ สุญฺญตธมฺโมฯ ตสฺส สุญฺญตธมฺมสฺส, ยํ วิภาเวตุํ อภิธมฺเม (ธ. ส. 121) ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตี’’ติอาทินา สุญฺญตวารเทสนา วุตฺตาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อมฺพปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สติสุตฺตวณฺณนา

[368] สรตีติ สโตฯ อยํ ปน น ยาย กายจิ สติยา สโต, อถ โข เอทิสายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายาทิอนุปสฺสนาสติยา’’ติ อาหฯ จตุสมฺปชญฺญปญฺญายาติ จตุพฺพิธสมฺปชญฺญปญฺญาย, อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อาห – ‘‘อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมน’’นฺติฯ ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ วุตฺตํ – ‘‘ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตน’’นฺติฯ นิวตฺตนญฺจ นิวตฺติมตฺตํ, นิวตฺติตฺวา ปน คมนํ คมนเมวฯ กายํ อภิหรนฺโต อภิคมนวเสน กายํ นาเมนฺโตฯ ฐานนิสชฺชาสยเนสุ โย คมนาทิวิธินา กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโม, ปจฺฉโต อปหรณํ ปฏิกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฐาเนปี’’ติอาทิมาหฯ อาสนสฺสาติ ปีฐกาทิอาสนสฺสฯ ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโขฯ สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโตฯ ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโตฯ เอเสว นโยติ อิมินา สรีรสฺเสว อภิมุขสํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ นิทสฺเสติฯ

สมฺมา ปชานนํ สมฺปชานํฯ เตน อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห – ‘‘สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี’’ติฯ สมฺปชานเมว หิ สมฺปชญฺญํฯ สมฺปชญฺญสฺเสว วา การีติ สมฺปชญฺญสฺเสว กรณสีโลฯ สมฺปชญฺญํ กโรเตวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ เอว, สมฺปชานสฺเสว วา กาโร เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีฯ

ธมฺมโต วฑฺฒิตสงฺขาเตน สห อตฺเถน วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ, สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ