วิญฺญาณํ สมนุปสฺสนฺตสฺสาติ อิทํ ปาโมชฺชคหณมุเขน ตนฺนิสฺสยวิญฺญาณสฺส คหณํ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ วิญฺญาณคฺคหณปริจิตนฺติ วุตฺตนเยน วิญฺญาณคฺคหเณ ปริจิตํฯ

อุเปกฺขาวิหาริสฺสาติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารํ วิหรโตฯ อาโภคาภาวโตติ สุขาทิวเสน อาภุชนาภาวโตฯ สุข…เป.… สมฺภวโตติ สุขทุกฺขาติ ปรมตฺถกมฺมคฺคหเณ วิมุขตาสมฺภวโตฯ อวิชฺชมานคฺคหณทุกฺขนฺติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสตฺตปญฺญตฺติคหณปริจิตํ ตสฺส ตสฺส อภาวมตฺตกสฺส คหณมฺปิ ทุกฺขํ กุสลมฺปิ โหติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เมตฺตาสหคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[236] ปฐมญฺเญวาติ ปุเรตรํเยวฯ อสชฺฌายกตานํ มนฺตานํ อปฺปฏิภานํ ปเคว ปฐมํเยว สิทฺธํ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ปริยุฏฺฐานํ นาม อภิภโว คหณนฺติ อาห – ‘‘กามราคปริยุฏฺฐิเตนาติ กามราคคหิเตนา’’ติฯ วิกฺขมฺเภติ อปเนตีติ วิกฺขมฺภนํ, ปฏิปกฺขโต นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, วิกฺขมฺภนญฺจ ตํ นิสฺสรณญฺจาติ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํฯ เตนาห – ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺตนา อรณิโย ปตฺตพฺโพ อตฺตตฺโถ, ตถา ปรตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทีสุ พฺยาปาทาทีนํ อนาคตตฺตา อพฺยาปาทวาเร ตทงฺคนิสฺสรณํ น คหิตํฯ กิญฺจาปิ น คหิตํ, ปฏิสงฺขานวเสน ปน ตสฺส วิโนเทตพฺพตาย ตทงฺคนิสฺสรณมฺปิ ลพฺภเตวาติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ อาโลกสญฺญา อุปจารปฺปตฺตา, อปฺปนาปฺปตฺตา วา, โย โกจิ กสิณชฺฌานาทิเภโท สมโถฯ ธมฺมววตฺถานํ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตวเสน คเหตพฺพํฯ

กุถิโตติ ตตฺโตฯ อุสฺมุทกชาโตติ ตสฺเสว กุถิตภาวสฺส อุสฺมุทกตํ อจฺจุณฺหตํ ปตฺโตฯ เตนาห ‘‘อุสุมชาโต’’ติฯ ติลพีชกาทิเภเทนาติ ติลพีชกกณฺณิกเกสราทิเภเทนฯ เสวาเลน…เป.… ปณเกนาติ อุทกปิจฺฉิเลนฯ อปฺปสนฺโน อากุลตายฯ

อสนฺนิสินฺโน กลลุปฺปตฺติยาฯ อนาโลกฏฺฐาเนติ อาโลกรหิเต ฐาเนฯ

สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อภยสุตฺตวณฺณนา

[237] เอกํเสน ภควา นีวรณาติ เอกํสโต เอว ภควา เอเต ธมฺมา นีวรณา จิตฺเต กุสลปฺปวตฺติยา นีวรณโตฯ กายกิลมโถติ กายปริสฺสโม, โส ปน อฏฺฐุปฺปตฺติยา ปจฺจยตฺตา ‘‘ทรโถ’’ติ วุตฺโตฯ จิตฺตกิลมโถ ตปฺปจฺจยชาโต ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห – ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ จิตฺตทรโถปิ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ มคฺเคเนวาติ ยถาธิคเตน อริยมคฺเคเนวฯ อสฺสาติ อภยสฺส ราชกุมารสฺสฯ เอตํ กายจิตฺตทรถทฺวยํฯ

อภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สากจฺฉวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อานาปานวคฺโค

1. อฏฺฐิกมหปฺผลสุตฺตาทิวณฺณนา

[238] อุปฺปนฺนสญฺญาติ สญฺญาสีเสน อุปจารชฺฌานํ วทติฯ เตนาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิฯ ฉวิจมฺมมฺปิ อุปฏฺฐาตีติ อิทํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกมฺปิ กายสามญฺญโต คเหตฺวา วุตฺตํฯ สติ วา อุปาทิเสเสติ เอตฺถ อุปาทิยติ อตฺตโน อารมฺมณํ คณฺหาตีติ อุปาทิ, อุปาทานํ, เอตสฺส เอกเทเส อปฺปหีเน สตีติ อตฺโถฯ

อานาปานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิโรธวคฺโค