อยํ ปน นโย ปจุรปฺปวตฺติวเสน อฏฺฐกถานเยเนว วุตฺโตฯ เถรวาทวเสน ปน อวิตกฺกอวิจารมตฺตา ปีติสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา รูปาวจราปิ อตฺถีติ เตปิ คเหตฺวา ทส มิสฺสกาว โหนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ

ปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[234] โลณธูปนนฺติ โลณญฺจ ธูปนญฺจ โลณธูปนํฯ โยธกมฺมนฺติ โยธปุคฺคเลน กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ มนฺตกมฺมนฺติ ราชกิจฺจมนฺตนํฯ ปฏิหารกมฺมนฺติ รญฺโญ สนฺติกํ อาคตานํ วจนํ รญฺโญ นิเวเทตฺวา ตโต เนสํ ปฏิหรณกมฺมํฯ ตสฺมาติ สพฺพตฺถิกตฺตา สติยาฯ เอวํ ‘‘สติญฺจ ขฺวาห’’นฺติอาทิกํ อโวจฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคาว กถิตา ปคฺคหนิคฺคหวิโนทิตตฺตาฯ

อคฺคิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตาสหคตสุตฺตวณฺณนา

[235] กีทิสา คติ นิพฺพตฺติ เอติสฺสาติ กิํคติกา, กิํนิฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ กีทิสี ปรมา อุตฺตมา โกฏิ เอติสฺสาติ กิํปรมาฯ กีทิสํ ผลํ อานิสํสํ อุทโย เอติสฺสาติ กิํผลาฯ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตนฺติ อิทํ สหคต-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนมตฺตํ, อิธ ปน เมตฺตาฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนาปุพฺพภาคโพชฺฌงฺคา จ ‘‘เมตฺตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺค’’นฺติอาทินา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ โพชฺฌงฺเคสุ สพฺเพสุ จ พฺรหฺมวิหาเรสุฯ

ปฏิกูเลติ วิรชฺชตีติ ปฏิกูลํ, อนิฏฺฐํฯ น ปฏิกูลํ อปฺปฏิกูลํ, อิฏฺฐํฯ เตนาห ‘‘อิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิ’’นฺติฯ เอตฺถาติ อปฺปฏิกูลวตฺถุสฺมิํฯ เอวนฺติ ปฏิกูลสญฺญีฯ สตฺเต อปฺปฏิกูเล อสุภผรณํ, สงฺขาเร อปฺปฏิกูเล อนิจฺจนฺติ มนสิการํ กโรนฺโตฯ อสุภายาติ อสุภสญฺญายฯ อนิจฺจโต วา อุปสํหรตีติ อนิจฺจนฺติ มนสิการํ ปวตฺเตติฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อปฺปฏิกูลปฏิกูเลสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฉฬงฺคุเปกฺขนฺติ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปหีนานุโรธสฺส อุปฺปตฺติยา ฉฬงฺควนฺตํ อุเปกฺขํฯ

เมตฺตายาติ เมตฺตาภาวนายฯ ปฏิกูลาทีสุ วตฺถูสุ อิจฺฉิตวิหาเรน วิหริตุํ สมตฺถตา อริยานํ เอว, ตตฺถ จ อรหโต เอว อิชฺฌนโต อริยิทฺธิ นามฯ ตสฺสา อริยิทฺธิยา จ ทสฺสิตตฺตา เทสนา วินิวฏฺเฏตพฺพา ปริโยสาเนตพฺพา สิยาฯ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกตฺตา นิกนฺติยา จ ทุปฺปริยาทานโตฯ อยํ เทสนาติ ‘‘เมตฺตาสหคตํ โพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติอาทินา อยํ เทสนา อารทฺธาฯ โย หิ เมตฺตาฌานํ ปาทกํ กตฺวา สมฺมสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต ปริสุทฺเธสุ วณฺณกสิเณสุ วิโมกฺขสงฺขาตํ รูปาวจรชฺฌานํ นิพฺพตฺเตติ, ตํ สนฺธายาห ภควา – ‘‘สุภํ โข ปน วิโมกฺขํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติฯ

สุภปรมนฺติ สุภวิโมกฺขปรมํฯ อิธ โลเก เอว ปญฺญา อสฺสฯ เตนาห ‘‘โลกิยปญฺญสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ อรหตฺตปรมาว เมตฺตา อรหตฺตมคฺคสฺส ปาทกตฺตาฯ กรุณาทีสุปิ เอเสว นโยติ กรุณาทิฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ สกฺโกติ, ตสฺส อรหตฺถปรมา กรุณา โหติ, เอวํ มุทิตาอุเปกฺขาสุปิ วตฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ปุน เทสนารมฺภปโยชนํ ปน ‘‘อิมินา นเยนา’’ติ เหฏฺฐา อติทิฏฺฐเมวฯ

สุภปรมาทิตาติ เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขานํ สุภปรมตา อากาสานญฺจายตนปรมตา, วิญฺญาณญฺจายตนปรมตา, อากิญฺจญฺญายตนปรมตาฯ ตสฺส ตสฺสาติ สุภวิโมกฺขสฺส เหฏฺฐา ติณฺณํ อรูปชฺฌานานญฺจ ยถากฺกมํ อุปนิสฺสยตฺตาฯ อปฺปฏิกูลปริจยาติ อิฏฺฐารมฺมเณ มนสิการพหุลีการาฯ อปฺปกสิเรเนวาติ สุเขเนวฯ ตตฺถาติ วิสุทฺธตาย อิฏฺเฐสุ วณฺณกสิเณสุฯ จิตฺตนฺติ ภาวนามยจิตฺตํ ปกฺขนฺทติ อปฺปนาวเสนฯ ตโต ปรนฺติ ตโต สุภวิโมกฺขโต ปรํ วิโมกฺขานํ อุปนิสฺสโย นาม น โหติ, เมตฺตาสหคตภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

สตฺตทุกฺขํ สมนุปสฺสนฺตสฺสาติ ทณฺเฑน อภิหฏปฺปตฺตรูปเหตุํ สตฺเตสุ อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ ญาเณน วีมํสนฺตสฺสฯ ตยิทํ รูปนิมิตฺตกํ สตฺเตสุ อุปฺปชฺชนกํ ทุกฺขํ ญาเณน กรุณาวิหาริสฺส วิเสสโต ปกฺขนฺทตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตี’’ติ, น ปน สพฺพโส อรูเป อานิสํสทสฺสนโตฯ

วิญฺญาณํ สมนุปสฺสนฺตสฺสาติ อิทํ ปาโมชฺชคหณมุเขน ตนฺนิสฺสยวิญฺญาณสฺส คหณํ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ วิญฺญาณคฺคหณปริจิตนฺติ วุตฺตนเยน วิญฺญาณคฺคหเณ ปริจิตํฯ

อุเปกฺขาวิหาริสฺสาติ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารํ วิหรโตฯ อาโภคาภาวโตติ สุขาทิวเสน อาภุชนาภาวโตฯ สุข…เป.… สมฺภวโตติ สุขทุกฺขาติ ปรมตฺถกมฺมคฺคหเณ วิมุขตาสมฺภวโตฯ อวิชฺชมานคฺคหณทุกฺขนฺติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสตฺตปญฺญตฺติคหณปริจิตํ ตสฺส ตสฺส อภาวมตฺตกสฺส คหณมฺปิ ทุกฺขํ กุสลมฺปิ โหติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เมตฺตาสหคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[236] ปฐมญฺเญวาติ ปุเรตรํเยวฯ อสชฺฌายกตานํ มนฺตานํ อปฺปฏิภานํ ปเคว ปฐมํเยว สิทฺธํ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ปริยุฏฺฐานํ นาม อภิภโว คหณนฺติ อาห – ‘‘กามราคปริยุฏฺฐิเตนาติ กามราคคหิเตนา’’ติฯ วิกฺขมฺเภติ อปเนตีติ วิกฺขมฺภนํ, ปฏิปกฺขโต นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, วิกฺขมฺภนญฺจ ตํ นิสฺสรณญฺจาติ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํฯ เตนาห – ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺตนา อรณิโย ปตฺตพฺโพ อตฺตตฺโถ, ตถา ปรตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทีสุ พฺยาปาทาทีนํ อนาคตตฺตา อพฺยาปาทวาเร ตทงฺคนิสฺสรณํ น คหิตํฯ กิญฺจาปิ น คหิตํ, ปฏิสงฺขานวเสน ปน ตสฺส วิโนเทตพฺพตาย ตทงฺคนิสฺสรณมฺปิ ลพฺภเตวาติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ อาโลกสญฺญา อุปจารปฺปตฺตา, อปฺปนาปฺปตฺตา วา, โย โกจิ กสิณชฺฌานาทิเภโท สมโถฯ ธมฺมววตฺถานํ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตวเสน คเหตพฺพํฯ

กุถิโตติ ตตฺโตฯ อุสฺมุทกชาโตติ ตสฺเสว กุถิตภาวสฺส อุสฺมุทกตํ อจฺจุณฺหตํ ปตฺโตฯ เตนาห ‘‘อุสุมชาโต’’ติฯ ติลพีชกาทิเภเทนาติ ติลพีชกกณฺณิกเกสราทิเภเทนฯ เสวาเลน…เป.… ปณเกนาติ อุทกปิจฺฉิเลนฯ อปฺปสนฺโน อากุลตายฯ