ยถาวิหิตปฏิปตฺติยา ยถาธมฺมปฏิการปฺปตฺติยา จ วิปฺปฏิสาโร อนวสโรวาติ ‘‘พาหุสจฺเจนปิ…เป.… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติ วุตฺตํฯ ยทคฺเคน พหุสฺสุตสฺส ปฏิสงฺขานวโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ, ตทคฺเคน ปริปุจฺฉกตาวินยปกตญฺญุตาหิปิ ตํ ปหียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วุทฺธเสวิตา จ วุทฺธสีลิตํ อาวหตีติ เจตโส วูปสมกรตฺตา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานการี วุตฺตา, วุทฺธภาวํ ปน อนเปกฺขิตฺวา วินยธรา กุกฺกุจฺจวิโนทกา กลฺยาณมิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ วิกฺเขโป จ ภิกฺขูนํ เยภุยฺเยน กุกฺกุจฺจเหตุโก โหตีติ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสา’’ติอาทินา วินยนเยเนว ปริปุจฺฉกตาทโย นิทฺทิฏฺฐาฯ ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ กุกฺกุจฺจสฺส โทมนสฺสสหคตตฺตา อนาคามิมคฺเคน อายติํ อนุปฺปาโท วุตฺโตฯ

กุสลากุสลา ธมฺมาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ กามํ พาหุสจฺจปริปุจฺฉกตาหิ อฏฺฐวตฺถุกาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตถาปิ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกา เสสวิจิกิจฺฉาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตีณิ รตนานิ อารพฺภา’’ติอาทิฯ วินเย ปกตญฺญุตาย จ สติ สิกฺขาย กงฺขาย อสมฺภโว เอว, ตถา รตนตฺตยคุณาวโพเธ สติ ปุพฺพนฺตาทีสุ สํสยสฺสาติ อาห – ‘‘วินเย’’ติอาทิฯ โอกปฺปนียสทฺธา สทฺเธยฺยวตฺถุํ อนุปวิสิตฺวา วิย อธิมุจฺจนํ, ตญฺจ ตถา อธิโมกฺขุปฺปาทนเมวฯ สทฺธาย นินฺนโปณปพฺภารตา อธิมุตฺติฯ อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิ สตฺตปิ โพชฺฌงฺเค วิตฺถาเรตฺวา เทสนาย โอสาปิตตฺตาฯ

อาหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริยายสุตฺตวณฺณนา

[233] สมฺพหุลาติ วุจฺจนฺติ สงฺฆสมญฺญาย อภาวโตฯ ตโต ปรนฺติ ติณฺณํ ชนานํ อุปริ สงฺโฆ จตุวคฺคกรณียาทิสงฺฆกมฺมวเสน กมฺมปฺปตฺตตฺตาฯ ปวิสิํสูติ ภาวินิ ปวิสเน ภูเต วิย กตฺวา อุปจาเรน วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปวิฏฺฐา’’ติฯ ภาวินิ หิ ภูเต วิย อุปจาโรฯ เตนาห – ‘‘เต ปนา’’ติอาทิ, เต ปน ภิกฺขูติ อตฺโถฯ ปุน เต ปนาติ ติตฺถิยา ติตฺถิยสาวกา จฯ

อิมสฺมิํ ปญฺญาปเนติ ‘‘ปญฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อิมสฺมิํ ปกาเร อตฺถปญฺญาปเนฯ วิสิสฺสติ อญฺญมญฺญโต ปภิชฺชตีติ วิเสโส, เภโทฯ สฺวายํ อิธ อนฺโตคธาธิกภาโว อธิปฺเปโตติ อาห – ‘‘โก วิเสโสติ กิํ อธิก’’นฺติฯ อธิกํ ปยสนํ ปยุญฺชนนฺติ อธิปฺปยาโส, อธิกปฺปโยโคฯ นานา กรียติ เอเตนาติ นานากรณํ, เภโทติ อาห – ‘‘กิํ นานตฺต’’นฺติฯ ทุติยปเทติ ‘‘อนุสาสนิยา วา อนุสาสนิ’’นฺติ เอตสฺมิํ ปเทฯ เอเสว นโยติ ยถา ปฐมสฺมิํ ปเท อตฺถโยชนา, เอวํ ทุติยปเทปิ โยเชตพฺพาฯ

ตีณิ ฐานานีติ เทวมารพฺรหฺมฏฺฐานานิ ตีณิ ‘‘สเทวเก โลเก’’ติอาทินา โลเก ปกฺขิปิตฺวาฯ ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายา’’ติ ทฺเว ฐานานิฯ ‘‘ปชายา’’ติ เอตฺถ ปกฺขิปิตฺวา อิติ ปญฺจหิ ปเทหิฯ อุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสิตพฺพตํฯ คณนนฺติ เอโก กามจฺฉนฺโทติ คเหตพฺพตํ คจฺฉติฯ อตฺตโน หตฺถปาทาทีสูติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ สมุทายํ อารพฺภ ปฏิฆสฺส อุปฺปชฺชนโตฯ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิมติ ‘‘อหํ นุ โขสฺมี’’ติอาทินาฯ

กิญฺจาปิ สพฺพํ วีริยํ เจตสิกเมว, ยํ ปน กายกมฺมาธิฏฺฐานาทิวเสน มนสิ กายิกปโยคสมุฏฺฐาปนํ วีริยํ กายิกนฺติ ลทฺธปริยายนฺติ ตโต วิเสเสตฺวา เจตสิกนฺติ ยถาธิปฺเปตทุติยตาทสฺสนตฺถํฯ ยทิปิ ยถากปฺปิตอิริยาปถสนฺธารณวเสน ปวตฺตมานํ วีริยํ กายสฺส ตถาปวตฺตสฺส ปจฺจยภูตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตถาปิ น ตาทิโส กายปโยโค, ตทา ปวตฺโต นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘กายปโยคํ วินา อุปฺปนฺนวีริย’’นฺติฯ สติสมฺโพชฺฌงฺคสทิโส วาติ อิมินา อชฺฌตฺติเก สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺตา อชฺฌตฺตธมฺเมสุ อุเปกฺขาติอาทินยํ อติทิสติฯ

‘‘มิสฺสกโพชฺฌงฺคา กถิตา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เอเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จงฺกมนฺเตนปิ อริยมคฺคํ อธิคนฺตุํ สกฺกาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘มคฺคํ อปตฺตํ กายิกวีริย’’นฺติฯ โพชฺฌงฺคา น ลพฺภนฺตีติ นิปฺปริยายโพชฺฌงฺคา น ลพฺภนฺตีฯ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ ปริยายโตติ อธิปฺปาโยฯ เสสาติ พหิทฺธาธมฺเมสุ สติ-ธมฺมวิจย-อุเปกฺขา-เจตสิก-วีริย-สวิตกฺก-สวิจาร-ปีติ-สมาธี ทฺเว ปสฺสทฺธิโย จฯ

อยํ ปน นโย ปจุรปฺปวตฺติวเสน อฏฺฐกถานเยเนว วุตฺโตฯ เถรวาทวเสน ปน อวิตกฺกอวิจารมตฺตา ปีติสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา รูปาวจราปิ อตฺถีติ เตปิ คเหตฺวา ทส มิสฺสกาว โหนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ

ปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[234] โลณธูปนนฺติ โลณญฺจ ธูปนญฺจ โลณธูปนํฯ โยธกมฺมนฺติ โยธปุคฺคเลน กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ มนฺตกมฺมนฺติ ราชกิจฺจมนฺตนํฯ ปฏิหารกมฺมนฺติ รญฺโญ สนฺติกํ อาคตานํ วจนํ รญฺโญ นิเวเทตฺวา ตโต เนสํ ปฏิหรณกมฺมํฯ ตสฺมาติ สพฺพตฺถิกตฺตา สติยาฯ เอวํ ‘‘สติญฺจ ขฺวาห’’นฺติอาทิกํ อโวจฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคาว กถิตา ปคฺคหนิคฺคหวิโนทิตตฺตาฯ

อคฺคิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตาสหคตสุตฺตวณฺณนา

[235] กีทิสา คติ นิพฺพตฺติ เอติสฺสาติ กิํคติกา, กิํนิฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ กีทิสี ปรมา อุตฺตมา โกฏิ เอติสฺสาติ กิํปรมาฯ กีทิสํ ผลํ อานิสํสํ อุทโย เอติสฺสาติ กิํผลาฯ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตนฺติ อิทํ สหคต-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนมตฺตํ, อิธ ปน เมตฺตาฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนาปุพฺพภาคโพชฺฌงฺคา จ ‘‘เมตฺตาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺค’’นฺติอาทินา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ โพชฺฌงฺเคสุ สพฺเพสุ จ พฺรหฺมวิหาเรสุฯ

ปฏิกูเลติ วิรชฺชตีติ ปฏิกูลํ, อนิฏฺฐํฯ น ปฏิกูลํ อปฺปฏิกูลํ, อิฏฺฐํฯ เตนาห ‘‘อิฏฺเฐ วตฺถุสฺมิ’’นฺติฯ เอตฺถาติ อปฺปฏิกูลวตฺถุสฺมิํฯ เอวนฺติ ปฏิกูลสญฺญีฯ สตฺเต อปฺปฏิกูเล อสุภผรณํ, สงฺขาเร อปฺปฏิกูเล อนิจฺจนฺติ มนสิการํ กโรนฺโตฯ อสุภายาติ อสุภสญฺญายฯ อนิจฺจโต วา อุปสํหรตีติ อนิจฺจนฺติ มนสิการํ ปวตฺเตติฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อปฺปฏิกูลปฏิกูเลสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฉฬงฺคุเปกฺขนฺติ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปหีนานุโรธสฺส อุปฺปตฺติยา ฉฬงฺควนฺตํ อุเปกฺขํฯ