เมนู

3. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[3] สาวกโพธิ สาวกปารมิโย, ตปฺปริยาปนฺนํ ญาณํ สาวกปารมิญาณํ, ตํ ปน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ตตฺถปิ ธมฺมเสนาปติโน เอว สวิเสสํ มตฺถกํ ปตฺตํ, น อิตเรสนฺติ อาห – ‘‘สาวก…เป.… อปฺปตฺตตายา’’ติฯ ตสฺมา ตสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา มคฺคพฺรหฺมจริเย อิชฺฌนฺเต ตสฺส เอกเทโส อิธ อิชฺฌติ, น สกลนฺติฯ น หิ อทฺธพฺรหฺมจริยํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สกลมฺปิ …เป.… ลพฺภตี’’ติ, ตํ ปน ภณฺฑาคาริโก นาญฺญาสิ ญาณสฺส สาวกวิสเยปิ สปฺปเทสิกตฺตา, ธมฺมเสนาปติ ปน ญาณสฺส ตตฺถ นิปฺปเทสิกตฺตา อญฺญาสีติฯ เตนาห – ‘‘อานนฺทตฺเถโร…เป.… อญฺญาสี’’ติฯ เอวมาหาติ ‘‘สกลมิทํ, ภนฺเต’’ติ เอวํ อโวจฯ

สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[4] วฬวาภิ-สทฺโท วฬวาปริยาโยติ อาห ‘‘จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถนา’’ติฯ โยธรโถติ โยเธหิ ยุชฺฌนตฺถํ อาโรหิตพฺพรโถฯ อลงฺการรโถ มงฺคลทิวเสสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตหิ อาโรหิตพฺพรโถฯ ฆนทุกุเลน ปริวาริโตติ รชตปฏฺฏวณฺเณน เสตทุกุเลน ปฏิจฺฉาทิโตฯ ปฏิจฺฉาทนตฺโถ หิ อิธ ปริวารสทฺโทฯ รชตปนาฬิสุปริกฺขิตฺตา เสตภาวกรณตฺถํฯ

ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ เอกวารํ นครํ ปทกฺขิณํ กโรตีติ อิทํ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร ฐิเตน กาตพฺพํ จาริตฺตํฯ นครโต น ปกฺกนฺตาติ นครโต พหิ น คตาฯ มงฺคลวจเน นิยุตฺตา มงฺคลิกา, สุวตฺถิวจเน นิยุตฺตา โสวตฺถิกาฯ อาทิ-สทฺเทน ถุติมาคธวนฺทิกาจริยเก สงฺคณฺหาติฯ สุกปตฺตสทิสานิ วณฺณโตฯ

วณฺณคีตนฺติ ถุติคีตํฯ พฺรหฺมภูตํ เสฏฺฐภูตํ ยานํ, พฺรหฺมภูตานํ เสฏฺฐภูตานํ ยานนฺติ วา พฺรหฺมยานํฯ วิชิตตฺตา วิเสเสน ชินนโตฯ ราคํ วินยมานา ปริโยสาเปตีติ สพฺพมฺปิ ราคํ สมุจฺเฉทวินยวเสน วิเนติ, อตฺตโน กิจฺจํ ปริโยสาเปติฯ

กิจฺจปริโยสาปเนเนว หิ สยมฺปิ ปริโยสานํ นิปฺผตฺติํ อุปคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉติ นิปฺผชฺชตี’’ติฯ

ธุรนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ยุตฺตา’’ติฯ อีสาติ ยุคสนฺธาริกา ทารุยุคฬาฯ ยถา วา พาหิรํ ยุคํ ธาเรติ, ตสฺสา ฐิตาย เอว กิจฺจสิทฺธิ, เอวํ กิริยาวเสน ลทฺธพเลน ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ถิรํ ธาเรติ, เตเหว อริยมคฺครถสฺส ปวตฺตนํฯ หิริคฺคหเณน เจตฺถ ตํสหจรณโต โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตํเยว โหติฯ เตนาห ‘‘อตฺตนา สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย อารมฺมณํ มินาตีติ มโนฯ กตรํ ปน ตํ มโน, กถญฺจสฺส โยตฺตสทิสตาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติอาทิฯ เตน โยตฺตํ วิยาติ โยตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ โลกิยวิปสฺสนาจิตฺตํ อติเรกปญฺญาส กุสลธมฺเม เอกาพทฺเธ เอกสงฺคหิเต กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ เต ปน ‘‘ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ จิตฺตงฺควเสน ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. 1) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรวิปสฺสนาจิตฺตนฺติ มคฺคจิตฺตํ อาหฯ อติเรกสฏฺฐีติ เต เอว สมฺมากมฺมนฺตาชีเวหิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีหิ จ สทฺธิํ อติเรกสฏฺฐิ กุสลธมฺเมฯ เอกาพทฺเธติ เอกสฺมิํ เอว อารมฺมเณ อาพทฺเธฯ เอกสงฺคเหติ ตเถว วิปสฺสนากิจฺจวเสน เอกสงฺคเห กโรติฯ ปุพฺพงฺคมภาเวน อารกฺขํ สาเรตีติ อารกฺขสารถีฯ ‘‘ยถา หิ รถสฺส…เป.… สารถี’’ติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยคฺคิโย’’ติ วุตฺตํฯ ธุรํ วาเหติ โยคฺเคฯ โยเชติ โยคฺเค สมคติยญฺจฯ อกฺขํ อพฺภญฺชติ สุขปฺปวตฺตนตฺถํฯ รถํ เปเสติ โยคฺคโจทเนนฯ นิพฺพิเสวเน กโรติ คมนวีถิยํ ปฏิปาทเนน สนฺนิโยเชติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาติ อารกฺขํ ปจฺจุปฏฺฐเปติ อสมฺโมสสภาวตฺตาฯ คติโยติ ปวตฺติโย, นิปฺผตฺติโย วาฯ สมนฺเวสตีติ คเวสติฯ

อริยปุคฺคลสฺส นิพฺพานํ ปฏิมุขํ สมฺปาปเน รโถ วิยาติ รโถฯ ปริกโรติ วิภูสยตีติ ปริกฺขาโร, วิภูสนํ, สีลญฺจ อริยมคฺคสฺส วิภูสนฏฺฐานิยํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลาลงฺกาโร’’ติ, สีลภูสโนติ อตฺโถฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตานนฺติ โลกิยาย โลกุตฺตราย จ วิปสฺสนาย สมฺปยุตฺตานํฯ

วิธินา อีเรตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต วีริยํ, สมฺมาวายาโมฯ สมํ สมฺมา จ ธิยตีติ สมาธิ, ธุรญฺจ ตํ สมาธิ จาติ ธุรสมาธิ, อุเปกฺขา ธุรสมาธิ เอตสฺสาติ อุเปกฺขาธุรสมาธิ, อริยมคฺโค อุเปกฺขาสงฺขาตธุรสมาธีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา ธุรสมาธิสทฺทานํ ภินฺนาธิกรณตา วุตฺตาฯ ปโยคมชฺฌตฺเตติ วีริยสมตายฯ อนิจฺฉาติ อิจฺฉาปฏิปกฺขาฯ เตนาห ‘‘อโลภสงฺขาตา’’ติฯ ปริวารณนฺติ ปริวาโร, ปริจฺฉโทติ อตฺโถฯ

เมตฺตาติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ ตถา กรุณาฯ ปุพฺพภาโคติ อุภินฺนมฺปิ อุปจาโรฯ ทฺเวปิ กายจิตฺตวิเวกา วิย ปุพฺพภาคธมฺมวเสน วุตฺตาฯ อริยมคฺครเถติ ปริสุทฺธมคฺคสงฺขาเต รเถฯ อริยมคฺครโถ จ มคฺครโถ จาติ อริยมคฺครโถ, เอวํ เอกเสสนเยน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘อิมสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรมคฺครเถ ฐิโต’’ติฯ สนฺนทฺธจมฺโมติ โยคาวจรสฺส ปฏิมุกฺกจมฺมํฯ น นํ เต วิชฺฌนฺตีติ วจนปถา น นํ วิชฺฌนฺติฯ ธมฺมเภทนวเสน น ภญฺชติ, ตสฺส อริยมคฺคสฺส รถสฺส สมฺมา โยชิตสฺส อนฺตรา ภงฺโค นตฺถีติ อตฺโถฯ

อตฺตโน ปุริสการํ นิสฺสาย ลทฺธตฺตา อตฺตโน สนฺตาเนติ อธิปฺปาโยฯ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรรหิตํฯ ตโต เอว เสฏฺฐยานํ, นสฺส เกนจิ สทิสนฺติ อสทิสํฯ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีรา ปณฺฑิตปุริสา โลกมฺหา นิยฺยนฺติ คจฺฉนฺติฯ ‘‘ชยํ ชย’’นฺติ คาถายํ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชินนฺตา ชินนฺตา’’ติฯ

ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[5-6] นิยมตฺโถติ อวธารณตฺโถฯ เตน นิยเมน อวธารเณน – อญฺญํ มคฺคํ ปฏิกฺขิปติ อิโต อญฺญสฺส นิยฺยานิกมคฺคสฺส อภาวโตฯ ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญตฺถ’’นฺติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏทุกฺขํ กถิตํฯ อริยมคฺเค คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค วิปสฺสนาย คหิโต เอวาติ ‘‘มิสฺสกมคฺโค กถิโต’’ติ วุตฺตํฯ อุตฺตานเมว อปุพฺพสฺส อภาวาฯ อยํ ปน วิเสโส ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทีหิ ยทิปิ นิพฺพานํ วุตฺตํฯ ตถาปิ อรหตฺตํ วิย พฺรหฺมจริยมฺปิฯ เตน นิพฺพานํ เอว วุจฺจติ ‘‘อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติฯ

กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[7] ราควินยาทิปเทหิ นิพฺพานํ วาปิ วุจฺเจยฺย อรหตฺตํ วาปิฯ ยสฺมา โส ภิกฺขุ อุภยตฺถปิ นิวิฏฺฐพุทฺธิ, ตสฺมา ภควา ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ‘‘นิพฺพานธาตุยา โข เอต’’นฺติอาทินา นิพฺพานธาตุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ‘‘อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตี’’ติ อาหฯ ยสฺมา อริยมคฺโค ราคาทิเก สมุจฺเฉทวเสน วิเนติ, อาสวญฺจ สพฺพโส เขเปติ, เตน จ วุตฺตํ นิพฺพานํ อรหตฺตญฺจ, ตสฺมา ตทุภยํ ‘‘ราควินโยติอาทิ นามเมวา’’ติ วุตฺตํฯ อนุสนฺธิกุสลตาย ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจาติ อิมินา ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิ อิธ ลพฺภตี’’ติ ทีปิตํ, อชฺฌาสยานุสนฺธิปิ เอตฺถ ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[8] เอเกน ปริยาเยน อฏฺฐงฺคิกมคฺคํ วิภชิตฺวาติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา เอเกน ปริยาเยน อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทินา ปุน อปเรน ปริยาเยน วิภชิตุกาโมฯ อุคฺคหธารณปริจยญาณานิปิ สวนญาเณ เอว อวโรธํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ

กมฺมฏฺฐานาภินิเวโสติ กมฺมฏฺฐานปฏิปตฺติฯ ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ อุคฺคณฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺติ นิโรธมคฺเคสุ นินฺนภาวํ ทสฺเสติ, น อภินนฺทนํ, ตนฺนินฺนภาโว เอว จ ตตฺถ กมฺมกรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเกเนวากาเรน สจฺจานํ ปฏิเวธนิมิตฺตตา, โส เอว อภิมุขภาโว เตสํ สมาคโมติ เอกาภิสมโย