‘‘จกฺกํ วตฺเตสฺสตี’’ติ อิทํ ปน นิยามํ อนเปกฺขิตฺวา ตสฺส อุปฺปชฺชตีติ รตนานุปฺปตฺติํ คเหตฺวา วุตฺตนยโต สญฺญา อุปฺปชฺชติ ‘‘จกฺกวตฺตี’’ติฯ เอกเมวาติ จกฺกรตนเมว ปฐมํ ปาตุภวติฯ ยสฺมิํ ภูเต รญฺโญ จกฺกวตฺติสมญฺญา, อถ ปจฺฉา รตนานิ ปาตุภวนฺตีติ พหูนํ ปาตุภาวํ อุปาทาย พหุลวจนโตปิ เอตํ ‘‘จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา รตนานํ ปาตุภาโว’’ติ วุตฺตํฯ อยํ เหตุกตฺตุสญฺญิโต อตฺถเภโทฯ ปาตุภาวาติ ปาตุภาวโตฯ ปุญฺญสมฺภาโร ภินฺนสนฺตานตาย รตนานมฺปิ ปริยาเยน อุปนิสฺสยเหตูติ วุตฺตํฯ ยุตฺตเมเวตํ ยถาวุตฺตยุตฺติยุตฺตตฺตาฯ

วตฺตพฺพภูโต อธิปฺปาโย เอตสฺส อตฺถีติ อธิปฺปาโย, อตฺถนิทฺเทโส, สงฺเขปโต อธิปฺปาโย สงฺเขปาธิปฺปาโยฯ จกฺกรตนานุภาเวน จกฺกวตฺติสฺสริยสฺส สิชฺฌนโต ‘‘ทาตุํ สมตฺถสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ โยชนปฺปมาเณ ปเทเส ปวตฺตตฺตา โยชนปฺปมาณํ อนฺธการํฯ อติทีฆาติรสฺสตาทิํ ฉพฺพิธํ โทสํ วิวชฺเชตฺวา ฐิตสฺสาติ วจนเสโสฯ

สพฺเพสํ จตุภูมกธมฺมานํ ปุเรจรํ กุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสนวเสน ปวตฺตนโตฯ พุทฺธาทีหิปิ อปฺปหานียตาย มหนฺตธมฺมสภาวตฺตา ธมฺมกาเย จ เชฏฺฐกฏฺเฐน ธมฺมกายูปปนฺนํฯ ปญฺญาปาสาทตาย จสฺส อุปริคตฏฺเฐน อจฺจุคฺคตํฯ วิตฺถตฏฺเฐน วิปุลํฯ มหนฺตตาย มหนฺตํฯ อนาทิกาลภาวิตสฺส กิเลสสนฺตานสฺส ขเณเนว วิทฺธํสนโต สีฆํ ลหุ ชวนฺติ ปริยายาฯ โพชฺฌงฺคธมฺมปริยาปนฺนตฺตา หิ วุตฺตํ ‘‘เอกนฺต-กุสลตฺตา’’ติฯ สมฺปยุตฺตวเสน ปีติยา อาโลกวิทฺธํสนภาววเสนาติ วุตฺตํ ‘‘สหชาตปจฺจยาที’’ติอาทิฯ สพฺพสงฺคาหิกธมฺมปริจฺเฉโทติ จตุภูมกตฺตา สพฺพสงฺคาหโก โพชฺฌงฺคธมฺมปริจฺเฉโท กถิโตฯ

4-10. ทุปฺปญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[225-231] เอฬํ วุจฺจติ โทโส, เอเฬน มูโค วิยาติ เอฬมูโคติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุเขน วาจ’’นฺติอาทิมาหฯ

จกฺกวตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สากจฺฉวคฺโค

1. อาหารสุตฺตวณฺณนา

[232] ปุริมนยโตติ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียานํ ธมฺมาน’’นฺติอาทินา อาคตนยโตฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ สติสมฺปชญฺญํฯ สติปธานํ วา อภิกฺกนฺตาทีสุ สตฺถกภาวปริคฺคณฺหกญาณํ สติสมฺปชญฺญํฯ ตํ สพฺพตฺถ สโตการีภาวาวหตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตติฯ ยถา จ ปจฺจนีกธมฺมปฺปหานํ อนุรูปธมฺมเทสนา จ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย โหติ, เอวํ สติรหิตปุคฺคลวชฺชนา สโตการีปุคฺคลเสวนา จ ตตฺถ จ ยุตฺตปยุตฺตตา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สติสมฺปชญฺญ’’นฺติอาทินาฯ อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหติฯ ตถา หิ อรหาว ‘‘สติเวปุลฺลปฺปตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ

ธมฺมานํ, ธมฺเมสุ วา วิจโย, โส เอว เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สมฺโพชฺฌงฺโค, ตสฺส ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺสฯ ปริปุจฺฉกตาติ อาจริยํ ปยิรุปาสิตฺวา ปญฺจปิ นิกาเย สหฏฺฐกถาย ปริโยคาเหตฺวา ยํ ยํ ตตฺถ คณฺฐิฏฺฐานํ, ตสฺส ตสฺส ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ เอวํ ขนฺธาทีสุ อตฺถปุจฺฉกภาโวฯ เตนาห ‘‘ขนฺธ…เป.… พหุลตา’’ติฯ

วตฺถุวิสทกิริยาติ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติฏฺฐานภาวโต สรีรํ ตปฺปฏิพทฺธานิ จ จีวราทีนิ อิธ ‘‘วตฺถูนี’’ติ อธิปฺเปตานิ, ตานิ ยถา จิตฺตสฺส สุขาวหานิ โหนฺติ, ตถา กรณํ เตสํ วิสทภาวกรณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชฺฌตฺติกพาหิราน’’นฺติอาทิฯ อุสฺสนฺนโทสนฺติ วาตาทิอุสฺสนฺนโทสํฯ เสทมลมกฺขิตนฺติ เสเทน เจว ชลฺลิกาสงฺขาเตน สรีรมเลน จ มกฺขิตํฯ จ-สทฺเทน อญฺญมฺปิ สรีรสฺส จ จิตฺตสฺส จ ปีฬาวหํ สงฺคณฺหาติฯ เสนาสนํ วาติ วา-สทฺเทน ปตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อวิสเท สติ, วิสยภูเต วาฯ กถํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส ตานิ วิสโยติ? อนฺตรนฺตรา ปวตฺตนกจิตฺตุปฺปาทวเสน เอวํ วุตฺตํฯ เต หิ จิตฺตุปฺปาทา จิตฺเตกคฺคตาย อิชฺฌนฺติยาปิ อปริสุทฺธภาวาย สํวตฺตนฺติฯ จิตฺตเจตสิเกสุ นิสฺสยาทิปจฺจยภูเตสุฯ ญาณมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑเนฯ