3-4. อุปกฺกิเลสสุตฺตาทิวณฺณนา

[214-215] น จ ปภาวนฺตนฺติ น จ ปภาสมฺปนฺนํฯ ปภิชฺชนสภาวนฺติ ตาเปตฺวา ตาลเน ปภงฺคุตํฯ อวเสสํ โลหนฺติ วุตฺตาวเสสํ ชาติโลหํ, วิชาติโลหํ, กิตฺติมโลหนฺติ ปเภทํ สพฺพมฺปิ โลหํฯ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนนาติ เอตฺถ นนุ โลกิยกุสลจิตฺตสฺสปิ สุวิสุทฺธสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน อุปกฺกิเลสตาติ? สจฺจเมตํ, ยสฺมิํ ปน สนฺตาเน นีวรณานิ ลทฺธปติฏฺฐานิ, ตตฺถ มหคฺคตกุสลสฺสปิ อสมฺภโว, ปเคว โลกุตฺตรกุสลสฺส, ปริตฺตกุสลํ ปน ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชติฯ นีวรเณ หิ วูปสนฺเต สนฺตาเน อุปฺปตฺติยา อปริสุทฺธํ โหติ, อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหติ, อปริสุทฺธทีปกปลฺลิกวฏฺฐิเตลาทิสนฺนิสฺสโย ทีโป วิย, อปิจ นิปฺปริยายโต อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนเนว เตสํ อุปกฺกิเลสตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทคฺเคน หี’’ติอาทิมาหฯ อารมฺมเณ วิกฺขิตฺตปฺปตฺติวเสน จุณฺณวิจุณฺณตา เวทิตพฺพาฯ น อาวรนฺตีติ กุสลธมฺเม อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน น อาวรนฺติ, อถ โข เตสํ อุปฺปตฺติยา โหนฺติฯ น ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ น วินนฺธนฺติฯ จตุภูมกจิตฺตสฺสาติ จตุตฺถภูมกกุสลจิตฺตสฺส อนุปกฺกิเลสา, เตหิ อกิลิสฺสนโตฯ

8. อาวรณนีวรณสุตฺตวณฺณนา

[219] ปญฺญา ทุพฺพลา โหติ, น พลวตี ปฏิปกฺเขน อุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ เตนาห ‘‘มนฺทา อวิสทา’’ติฯ

ปญฺจ นีวรณา ทูเร โหนฺติ อาวรณาภาวโตฯ ตเมว ปีตินฺติ สปฺปายธมฺมสวเน อุปฺปนฺนํ ปีติํฯ ตสฺสา ตทา อุปฺปนฺนาการสลฺลกฺขเณน อวิชหนฺโต ปุนปฺปุนํ ตสฺสา นิพฺพตฺตเนนฯ เตนาห ‘‘ปญฺจ นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติฯ อิทํ สนฺธายาติ เอตฺตเก ทิวเสปิ น วินสฺสนฺติ, สา ธมฺมปีติ ลทฺธปจฺจยา หุตฺวา วิเสสาวหาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เอตํ ‘‘อิมสฺส ปญฺจ นีวรณา ตสฺมิํ สมเย น โหนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปีติปาโมชฺชปกฺขิยาติ ปีติปาโมชฺชปจฺจยาฯ นสฺสนฺตีติ นิโรธปจฺจยวเสน ปวตฺตนโต นสฺสนฺติฯ สภาคปจฺจยวเสน ปุน อุปฺปชฺชนฺตาปิ…เป.… วุจฺจติ กิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตนโตฯ

9. รุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[220] อภิรุหนกาติ สมีปรุกฺเข อภิภวิตฺวา รุหนกาฯ อฏฺฐิกจฺฉโกติ อฏฺฐิพหุลกจฺฉโกฯ กปิถนสทิสผลตฺตา กปิตฺถโนติ ลทฺธนาโมฯ

10. นีวรณสุตฺตวณฺณนา

[221] อนฺธภาวกรณา ปญฺญาจกฺขุสฺส วิพนฺธนโตฯ ตถา หิ เต ‘‘อจกฺขุกรณา ปญฺญานิโรธิกา’’ติ วุตฺตาฯ วิหนติ วิพาธตีติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห ‘‘วิฆาตปกฺขิยาติ ทุกฺขปกฺขิกา’’ติฯ นิพฺพานตฺถาย น สํวตฺตนฺตีติ อนิพฺพานสํวตฺตนิกาฯ มิสฺสกโพชฺฌงฺคาว กถิตา ปุพฺพภาคิกานํ กถิตตฺตาฯ

นีวรณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จกฺกวตฺติวคฺโค

1. วิธาสุตฺตวณฺณนา

[222] วิธียนฺตีติ วิธา, มานาทิภาคา โกฏฺฐาสาติ อาห ‘‘ตโย มานโกฏฺฐาสา’’ติฯ ตถา ตถา วิทหนโตติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา เตน เตนากาเรน วิทหนโต ฐปนโต, ฐเปตพฺพโต วาฯ

2. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

[223] สิริสมฺปตฺติยา ราชติ ทิปฺปติ โสภตีติ ราชา, ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิฯ รญฺเชตีติ รเมติฯ อพฺภุคฺคตายาติ อุทีริตา นิพฺพตฺติโต ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉนโตฯ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกรตนํ ปวตฺเตติฯ เทวฏฺฐานนฺติ ปูชนียเทวฏฺฐานํฯ จิตฺตีกตฏฺเฐนาติ ปูชนียภาเวนฯ อคฺโฆ นตฺถิ จิรกาลสมฺภวปุญฺญานุภาวสิทฺธรตนสพฺภาวโตฯ อญฺเญหิ จกฺกวตฺติโน ปริคฺคหภูตรตเนหิฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกฯ เตน ตทญฺญโลกํ นิวตฺเตติฯ วิชฺชมานคฺคหเณน อตีตานาคตํ นิวตฺเตติฯ พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ จกฺกวตฺติโนปิ เยภุยฺเยน ตสฺมิํเยว อุปฺปชฺชนโตติ อธิปฺปาโยฯ อโนมสฺสาติ อลามกสฺส อุกฺกฏฺฐสฺสฯ เสสานิ รตนานิฯ

ตตฺราติ วากฺโยปญฺญาสเน นิปาโต, ตสฺมิํ ปาตุภาววจเนฯ ‘‘อยุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ อธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘อุปฺปนฺนํ หี’’ติอาทิมาหฯ เตหิ รตเนหิ จกฺกวตฺตนนิยมาเปกฺขตาย จกฺกวตฺติวจนสฺสฯ นิยเมนาติ เอกนฺเตนฯ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ ภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโรติ ยถา – ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. 410)ฯ ลทฺธนามสฺสาติ จกฺกวตฺตีติ โลเก ลทฺธสมญฺญสฺส ปตฺถนียสฺส ปุริสวิเสสสฺสฯ มูลุปฺปตฺติวจนโตปีติ ‘‘จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา’’ติ เอตสฺส ปฐมุปฺปตฺติยา วจนโตปิฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ โย หิ จกฺกวตฺติราชา, ตสฺส อุปฺปตฺติยา จกฺกรตนสฺส อุปฺปชฺชนโต จกฺกวตฺตีติ เอวํ นามํ อุปฺปชฺชติฯ