อุทฺธํโสตภาวโต ยทิปิ เหฏฺฐิมาทีสุปิ อริยภูมิ นิพฺพตฺตเตว, ตถาปิ ตตฺถ ภูมีสุ อายุํ อคฺคเหตฺวา อกนิฏฺฐภเว อายุวเสเนว โสฬสกปฺปสหสฺสายุกตา ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘สตฺต ผลา สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อรหตฺตมคฺคสฺส ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ สตฺตนฺนมฺปิ สหภาโว ลพฺภตีติ ‘‘อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขณิกา’’ติ วุตฺตํฯ ตยิทํ ปาฬิยํ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ อาคตวจเนน วิญฺญายติ, โพชฺฌงฺคานํ ปน นานาสภาวตฺตา ‘‘นานาลกฺขณา’’ติ วุตฺตํฯ

สีลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วตฺถสุตฺตวณฺณนา

[185] ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ติ เอวํ เจ มยฺหํ โหตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค นาม เสฏฺโฐ อุตฺตโม ปวโร, ตสฺมาหํ สติสมฺโพชฺฌงฺคสีเสน ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา วิหริสฺสามีติ เอวํ เจ มยฺหํ ปุพฺพภาเค โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘อปฺปมาโณ’’ติ เอวํ มยฺหํ โหตีติ สฺวายํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, สพฺพโส ปมาณกรกิเลสาภาวโต อปฺปมาณธมฺมารมฺมณโต จ อปฺปมาโณติ เอวํ มยฺหํ อนฺโตสมาปตฺติยํ อสมฺโมหวเสน โหติฯ สุปริปุณฺโณติ ภาวนาปาริปูริยา สุฏฺฐุ ปริปุณฺโณติ เอวํ มยฺหํ อนฺโตสมาปตฺติยํ อสมฺโมหวเสน โหตีติฯ ติฏฺฐตีติ ยถากาลปริจฺเฉทสมาปตฺติยา อวฏฺฐาเนน ตปฺปริยาปนฺนตาย สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ปฏิพนฺธวเสนฯ อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตาติ อุปฺปาทสฺส อนาวชฺชเนน อสมนฺนาหาเรนฯ อุปฺปาทสีเสน เจตฺถ อุปฺปาทวนฺโตว สงฺขารา คหิตาฯ อนุปฺปาทนฺติ นิพฺพานํ อุปฺปาทาภาวโต อุปฺปาทวนฺเตหิ จ วินิสฺสฏตฺตาฯ ปวตฺตนฺติ วิปากปฺปวตฺตํฯ อปฺปวตฺตนฺติ นิพฺพานํ ตปฺปฏิกฺเขปโตฯ นิมิตฺตนฺติ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตํฯ อนิมิตฺตนฺติ นิพฺพานํฯ สงฺขาเรติ อุปฺปาทาทิอนามสเนน เกวลเมว สงฺขารคหณํฯ วิสงฺขารนฺติ นิพฺพานํฯ อาวชฺชิตตฺตา อาวชฺชิตกาลโต ปฏฺฐาย อารพฺภ ปวตฺติยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติฯ อฏฺฐหากาเรหีติ อฏฺฐหิ การเณหิฯ ชานาตีติ สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตกาเล ปชานาติฯ อฏฺฐหากาเรหีติ อุปฺปาทาวชฺชนาทีหิ เจว อนุปฺปาทาวชฺชนาทีหิ จ วุตฺตาการวิปรีเตหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ จวนฺตํ สมาปตฺติวเสน อนวฏฺฐานโตปิ คจฺฉนฺตํ จวตีติ เถโร ปชานาตีติฯ

ผลโพชฺฌงฺคาติ ผลสมาปตฺติปริยาปนฺนา โพชฺฌงฺคาฯ กิํ ปน เต วิสุํ วิสุํ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ยทา หี’’ติอาทิฯ สีสํ กตฺวาติ ปธานํ เสฏฺฐํ กตฺวาฯ ตทนฺวยาติ ตทนุคตา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ อนุคจฺฉนกาฯ ตญฺจ โข ตถา กตฺวา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขณวเสนฯ เกจิ ปน ‘‘ตํ ปจฺจเวกฺขณาทิกํ กตฺวา’’ติ วทนฺติฯ

วตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[186] โพธายาติ เอตฺถ โพโธ นาม พุชฺฌนํ, ตํ ปน กิสฺส เกนาติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กิํ พุชฺฌนตฺถายา’’ติ วตฺวา ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มคฺเคนา’’ติอาทิมาหฯ มคฺเคน นิพฺพานํ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติ, ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจตํ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติ, ปฐมวิกปฺเป สจฺฉิกิริยาภิสมโย เอว ทสฺสิโตติ เตน อตุฏฺเฐ ‘‘มคฺเคน วา’’ติ ทุติยวิกปฺปมาหฯ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตนฺติ ปเทหิ สพฺพํ มคฺคกิจฺจํ ตสฺส ผลญฺจ ทสฺสิตํฯ นิโรธนิสฺสิตนฺติ อิมินา นิพฺพานสจฺฉิกิริยาฯ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติอาทินา กิเลสปฺปหานํฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตีติอาทินา ปจฺจเวกฺขณา ทสฺสิตาฯ

ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ