เมนู

วิปสฺสนาทีนํ การณานํ พุชฺฌิตพฺพานํ สจฺจานํ อนุรูปํ ปจฺจกฺขภาเวน ปฏิมุขํ อวิปรีตํ สมฺมา พุชฺฌนฺตีติ เอวํ วตฺถุวิเสสทีปเกหิ อุปริมคฺเคหิ อนุพุชฺฌนฺตีติอาทินา วุตฺตโพธิสทฺเทหิ นิปฺปเทเสน วุตฺตํ ‘‘พุชฺฌนตาสามญฺเญน สงฺคณฺหาตี’’ติฯ เอตฺถ จ ลีนปติฏฺฐาน-กามสุขลฺลิกานุโยค-อุจฺเฉทาภินิเวสานํ ธมฺมวิจย-วีริยปีติปธาน-ธมฺมสามคฺคี ปฏิปกฺโขฯ อุทฺธจฺจายูหนอตฺตกิลมถานุโยค-สสฺสตาภินิเวสานํ ปสฺสทฺธิสมาธิ-อุเปกฺขาปธาน-ธมฺมสามคฺคี ปฏิปกฺโขฯ สติ ปน อุภยตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพาฯ ตถา หิ สา สพฺพตฺถิกา วุตฺตาฯ

สํ-สทฺโท ปสํสายํฯ ปุนเทว สุนฺทโร จ อตฺโถปีติ อาห ‘‘ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค’’ติฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อภิวิสิฏฺฐภาเวน นิพฺพตฺเตติ สวิเสสภาวํ วทติฯ ‘‘เอเก วณฺณยนฺตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ ยถาวุตฺตวิเวกตฺตยโต อญฺญํ วิเวกทฺวยํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฌานกฺขเณ ตาว กิจฺจโต วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ, วิปสฺสนากฺขเณ อชฺฌาสยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตํ ภาเวตีติฯ เตนาห – ‘‘อนุตฺตรํ วิโมกฺขํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ นิจฺฉยตาย กสิณชฺฌานคฺคหเณน อนุปฺปาทานมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. กายสุตฺตวณฺณนา

[183] ติฏฺฐนฺติ เอเตนาติ ฐิติ, การณํฯ กมฺมอุตุจิตฺตาหารสญฺญิโต จตุพฺพิโธ ปจฺจโย ฐิติ เอตสฺสาติ ปจฺจยฏฺฐิติโกฯ อาหารปจฺจยสทฺทา หิ เอกตฺถาฯ สุภมฺปีติ กามจฺฉนฺโท ปจฺจโย, อสุเภ สุภากาเรน ปวตฺตนโต สุภนฺติ วุจฺจติฯ เตน การเณน ปวตฺตนกสฺส อญฺญสฺส กามจฺฉนฺทสฺส นิมิตฺตตฺตา สุภนิมิตฺตนฺติฯ สุภสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สุภสฺสฯ อารมฺมณมฺปีติ สุภากาเรน, อิฏฺฐากาเรน วา คยฺหมานํ รูปาทิอารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํ วุตฺตากาเรนฯ อนุปายมนสิกาโรติ อากงฺขิตสฺส หิตสุขสฺส อนุปายภูโต มนสิกาโร, ตโต เอว อุปฺปถมนสิกาโรติ อโยนิโสมนสิกาโรฯ ตสฺมินฺติ ยถานิทฺธาริเต กามจฺฉนฺทภูเต ตทารมฺมณภูเต จ ทุวิเธปิ สุภนิมิตฺเตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สุภารมฺมเณ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตนฺติอาทีติ อาทิ-สทฺเทน กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส อาหารทสฺสนปาฬิ อุตฺตานาติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘เอวํ สพฺพนีวรเณสุ โยชนา เวทิตพฺพา’’ติฯ

ปฏิโฆปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ ปุริมุปฺปนฺนสฺส ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกสฺส นิมิตฺตภาวโตฯ ปฏิฆารมฺมณํ นาม เอกูนวีสติ อาฆาตวตฺถุภูตา สตฺตสงฺขาราฯ อรตีติ ปนฺตเสนาสนาทีสุ อรมณํ อุกฺกณฺฐิตาติ อุกฺกณฺฐภาโวฯ ปนฺเตสูติ ทูเรสุ, วิวิตฺเตสุ วาฯ อธิกุสเลสูติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุฯ อรติ รติปฏิปกฺโขฯ อรติตาติ อรมณากาโรฯ อนภิรตีติ อนภิรตภาโวฯ อนภิรมณาติ อนภิรมณากาโรฯ อุกฺกณฺฐิตาติ อุกฺกณฺฐนากาโรฯ ปริตสฺสิตาติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว ปริตสฺสนาฯ

อาคนฺตุกํ, น สภาวสิทฺธํฯ กายาลสิยนฺติ นามกาเย อลสภาโวฯ สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘ตนฺทีติ ชาติอาลสิย’’นฺติ วุตฺตํฯ วทตีติ เอเตน อติสีตาทิปจฺจยา สงฺโกจาปตฺติํ ทสฺเสติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ กิเลสวตฺถุวิภงฺเค (วิภ. อฏฺฐ. 857)ฯ ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํฯ ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโรฯ ตนฺทิมนกตาติ ตนฺทิยา อภิภูตจิตฺตตาฯ อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํฯ อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนาฯ อาลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายาลสิยํ กถิตํฯ

กิเลสวเสนาติ สมฺโมหวเสนฯ กายวินมนาติ กายสฺส วิรูปโต นมนาฯ ชมฺภนาติ ผนฺทนาฯ ปุนปฺปุนํ ชมฺภนา วิชมฺภนาฯ อานมนาติ ปุรโต นมนาฯ วินมนาติ ปจฺฉโต นมนาฯ สนฺนมนาติ สมนฺตโต นมนาฯ ปณมนาติ ยถา หิ ตนฺตโต อุฏฺฐิตเปสกาโร กิญฺจิเทว อุปริฏฺฐิตํ คเหตฺวา อุชุํ กายํ อุสฺสาเปติ, เอวํ กายสฺส อุทฺธํ ฐปนาฯ พฺยาธิยกนฺติ อุปฺปนฺนพฺยาธิตาฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายผนฺทนเมว กถิตํ (วิภ. อฏฺฐ. 858)ฯ

ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตวเสน ปริฬาหุปฺปตฺติฯ ภุตฺตาวิสฺสาติ ภุตฺตวโตฯ ภตฺตมุจฺฉาติ ภตฺตเคลญฺญํฯ อติภุตฺตปจฺจยา หิ มุจฺฉาปตฺโต วิย โหติฯ ภตฺตกิลมโถติ ภุตฺตปจฺจยา กิลนฺตภาโวฯ ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตทรโถฯ กุจฺฉิปูรํ ภุตฺตวโต หิ ปริฬาหุปฺปตฺติยา อุปหตินฺทฺริโย วิย โหติ, กาโย ขิชฺชติฯ กายทุฏฺฐุลฺลนฺติ ภุตฺตภตฺตํ นิสฺสาย กายสฺส อกมฺมญฺญตาฯ

จิตฺตสฺส ลียนากาโรติ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส สงฺโกจปฺปตฺติฯ จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ จิตฺตสฺส คิลานภาโวฯ คิลาโนติ อกลฺลโก วุจฺจติฯ ตถา จาห ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติฯ อกมฺมญฺญตาติ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาโต อกมฺมญฺญนากาโรฯ โอลียนาติ โอลียนากาโรฯ อิริยาปถิกมฺปิ จิตฺตํ ยสฺส วเสน อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต โอลียติ, ตสฺส ตํ อาการํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โอลียนา’’ติฯ ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํฯ ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย สงฺโกจปฺปตฺตํฯ อิตเร ทฺเว อาการนิทฺเทสาฯ ถินนฺติ อวิปฺผาริกตาย อนุสฺสาหนา อสงฺคหนสงฺคหนํฯ ถิยนากาโร ถิยนาฯ ถิยิตตฺตนฺติ ถิยิตสฺส อากาโร, อวิปฺผาริกตาติ อตฺโถฯ

เจตโส อวูปสโมติ จิตฺตสฺส อวูปสนฺตตา อสนฺนิสินฺนภาโวฯ เตนาห – ‘‘อวูปสนฺตากาโร’’ติฯ อตฺถโต ปเนตนฺติ สฺวายํ อวูปสนฺตากาโร วิกฺเขปสภาวตฺตา วิกฺเขปเหตุตาย จ อตฺถโต เอตํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมวฯ

วิจิกิจฺฉาย อารมฺมณธมฺมา นาม ‘‘พุทฺเธ กงฺขตี’’ติอาทินา อาคตอฏฺฐกงฺขาวตฺถุภูตา ธมฺมาฯ ยสฺมา วิจิกิจฺฉา พฺยาปาทาทโย วิย อนุ อนุ อุคฺคหณปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา กงฺขาฏฺฐานียํ อารมฺมณเมว ทสฺสิตํ ‘‘วิจิกิจฺฉาย อารมฺมณธมฺมา’’ติฯ ยสฺมา ปุริมุปฺปนฺนา วิจิกิจฺฉา ปจฺฉา วิจิกิจฺฉาย ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา วิจิกิจฺฉาปิ วิจิกิจฺฉาฏฺฐานียธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ติฏฺฐนฺติ ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ ฐานียา, วิจิกิจฺฉา เอว ฐานียา วิจิกิจฺฉาฏฺฐานียาฯ อฏฺฐกถายํ ปน อารมฺมณสฺสปิ ตตฺถ วิเสสปจฺจยตํ อุปาทาย ‘‘กามจฺฉนฺโท วิจิกิจฺฉาติ อิเม ทฺเว ธมฺมา อารมฺมเณน กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ สุภนิมิตฺตสฺส หิ ปจฺจยภาวมตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, ตถาปิ ยถา ‘‘ปฏิฆมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺต’’นฺติ กตฺวา ‘‘พฺยาปาโท อุปนิสฺสเยน กถิโต’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตนฺติ กตฺวา กามจฺฉนฺโท อุปนิสฺสเยน กถิโตติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ เสสา ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานิฯ ตตฺถ ถินมิทฺธํ อญฺญมญฺญํ สหชาตาทิวเสน ปจฺจโย, ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนฺติฯ อุภเยสมฺปิ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘สหชาเตน จ อุปนิสฺสเยน จา’’ติฯ

ยสฺมา สติ นาม ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนุสฺสรณวเสน วตฺตติ, ตสฺมา เต ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา นามฯ โลกุตฺตรธมฺเม จ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตฺวา ตถา ปวตฺตเตวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สติยา’’ติอาทิฯ

โกสลฺลํ วุจฺจติ ปญฺญา, ตโต อุปฺปนฺนา โกสลฺลสมฺภูตาฯ อนวชฺชสุขวิปากาติ อนวชฺชา หุตฺวา สุขวิปากา วิปจฺจนกาฯ ปททฺวเยน ปจฺจยโต สภาวโต กิจฺจโต ผลโต กุสลธมฺมํ ทสฺเสติฯ อกุสลนิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ สาวชฺชาติ คารยฺหาฯ อนวชฺชาติ อคารยฺหาฯ หีนา ลามกาฯ ปณีตา เสฏฺฐาฯ กณฺหา กาฬกา อสุทฺธาฯ สุกฺกา โอทาตา สุทฺธา ปฏิภาค-สทฺโท ปฐเม วิกปฺเป สทิสโกฏฺฐาสตฺโถ, ทุติเย ปฏิปกฺขโกฏฺฐาสตฺโถ, ตติเย นิคฺคเหตพฺพปฏิปกฺขโกฏฺฐาสตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

กุสลกิริยาย อาทิกมฺมภาเวน ปวตฺตวีริยํ ธิติสภาวตาย ธาตูติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อารมฺภธาตูติ ปฐมารมฺภวีริย’’นฺติฯ ลทฺธาเสวนํ วีริยํ พลปฺปตฺตํ หุตฺวา ปฏิปกฺขํ วิธมตีติ อาห – ‘‘นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตร’’นฺติฯ อธิมตฺตาธิมตฺตตรานํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิธมนสมตฺถํ ปฏุปฏุตราทิภาวปฺปตฺตํ โหตีติ อาห – ‘‘ปรกฺกมธาตูติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนตาย ตโตปิ พลวตร’’นฺติฯ

ติฏฺฐติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ ฐานียาฯ อารมฺมณธมฺมา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ฐานียาติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียาติ ‘‘ปีติยา อารมฺมณธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา อปราปรุปฺปตฺติยา ปีติปิ ตถา วตฺตพฺพตํ ลภตีติ วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ปีติยา เอว ตํ นาม’’นฺติฯ ทรถปสฺสทฺธีติ ทรโถ กิเลสปริฬาโห, โส ปสฺสมฺภติ เอตายาติ ทรถปสฺสทฺธิ, กายปสฺสทฺธิยา เวทนาทิขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสปิ ปสฺสมฺภนํ โหติ, จิตฺตปสฺสทฺธิยา จิตฺตสฺเสว ปสฺสมฺภนํ, ตโต เอเวตฺถ ภควตา ลหุตาทีนํ วิย ทุวิธตา วุตฺตาฯ ตถา สมาหิตาการํ สลฺลกฺเขตฺวา คยฺหมาโน สมโถว สมถนิมิตฺตํ, ตสฺส อารมฺมณภูตํ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิฯ วิวิธํ อคฺคํ เอตสฺสาติ พฺยคฺโค, วิกฺเขโปฯ ตถา หิ โส อนวฏฺฐานรโส ภนฺตตาปจฺจุปฏฺฐาโน วุตฺโตฯ เอกคฺคภาวโต พฺยคฺคปฏิปกฺโขติ อพฺยคฺโค, สมาธิ, โส เอว นิมิตฺตนฺติ ปุพฺเพ วิย วตฺตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

โย อารมฺมเณ อิฏฺฐานิฏฺฐาการํ อนาทิยิตฺวา คเหตพฺโพ มชฺฌตฺตากาโร, โย จ ปุพฺเพ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาวเสน อุปฺปนฺโน มชฺฌตฺตากาโร, ทุวิโธปิ โส อุเปกฺขาย อารมฺมณธมฺโมติ อธิปฺเปโตติ อาห – ‘‘อตฺถโต ปน มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาฏฺฐานียา ธมฺมาติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ อารมฺมเณน กถิตา อารมฺมณสฺเสว เตสํ วิเสสปจฺจยภาวโตฯ เสสาติ วีริยาทโย จตฺตาโร ธมฺมาฯ เตสญฺหิ อุปนิสฺสโยว สาติสโย อิจฺฉิตพฺโพติฯ

กายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สีลสุตฺตวณฺณนา

[184] ขีณาสวสฺส โลกุตฺตรํ สีลํ นาม มคฺคผลปริยาปนฺนา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา สีลลกฺขณปฺปตฺตา ตทญฺเญ เจตนาทโยฯ โลกิยํ ปน กิริยาพฺยากตจิตฺตปริยาปนฺนํ จาริตฺตสีลํ, วาริตฺตสีลสฺส ปน สมฺภโว เอว นตฺถิ วิรมณวเสน ปวตฺติยา อภาวโตฯ ‘‘ปุพฺพภาคสีลํ โลกิยสีล’’นฺติ เกจิฯ

จกฺขุทสฺสนนฺติ จกฺขูหิ ทสฺสนํฯ ลกฺขณสฺส ทสฺสนนฺติ สภาวธมฺมานํ สงฺขตานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสฺส ญาตปริญฺญาย, อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณสฺส ตีรณปริญฺญาย ทสฺสนํฯ ปชหนฺโตปิ หิ เต ปหาตพฺพาการโต ปสฺสติ นามฯ นิพฺพานสฺส ตถลกฺขณํ มคฺคผเลหิ ทสฺสนํ, ตํ ปน ปฏิวิชฺฌนํฯ ฌาเนน ปถวีกสิณาทีนํ, อภิญฺญาหิ รูปานํ ทสฺสนมฺปิ ญาณทสฺสนเมวฯ จกฺขุทสฺสนํ อธิปฺเปตํ สวนปยิรุปาสนานํ ปรโต คหิตตฺตาฯ ปญฺหปยิรุปาสนนฺติ ปญฺหปุจฺฉนวเสน ปยิรุปาสนํ อญฺญกมฺมตฺถาย อุปสงฺกมนสฺส เกวลํ อุปสงฺกมเนเนว โชติตตฺตาฯ

อริยานํ อนุสฺสติ นาม คุณวเสน, ตตฺถาปิ ลทฺธโอวาทาวชฺชนมุเขน ยถาภูตสีลาทิคุณานุสฺสรณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานวิปสฺสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺเญสํเยว สนฺติเกติ อริเยหิ อญฺเญสํ สาสนิกานํเยว สนฺติเกฯ เตนาห – ‘‘อนุปพฺพชฺชา นามา’’ติฯ อญฺเญสูติ สาสนิเกหิ อญฺเญสุ ตาปสปริพฺพาชกาทีสุฯ ตตฺถ หิ ปพฺพชฺชา อริยานํ อนุปพฺพชฺชา นาม น โหตีติ วุตฺตํฯ