สํสารมโหฆสฺส ปรตีรภาวโต โย นํ อธิคจฺฉติ, ตํ ปาเรติ คเมตีติ ปารํ, นิพฺพานํ, ตพฺพิธุรตาย นตฺถิ เอตฺถ ปารนฺติ อปารํ, สํสาโรติ วุตฺตํ – ‘‘อปาราปารนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพาน’’นฺติฯ ปารงฺคตาติ อเสกฺเข สนฺธายฯ เยปิ คจฺฉนฺตีติ เสกฺเขฯ เยปิ คมิสฺสนฺตีติ กลฺยาณปุถุชฺชเนฯ ปารคามิโนติ เอตฺถ กิต-สทฺโท ติกาลวาจีติ เอวํ วุตฺตํฯ

ตีรนฺติ โอริมตีรมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วฏฺฏเมว อนุธาวตี’’ติฯ เอกนฺตกาฬกตฺตา จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณโต กณฺหาภิชาติเหตุโต จ วุตฺตํ ‘‘กณฺหนฺติ อกุสลธมฺม’’นฺติฯ โวทานภาวโต จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณโต สุกฺกาภิชาติเหตุโต จ วุตฺตํ – ‘‘สุกฺกนฺติ กุสลธมฺม’’นฺติฯ กิเลสมาร-อภิสงฺขารมาร-มจฺจุมารานํ ปวตฺติฏฺฐานตาย โอกํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตพฺพิธุรตาย อโนกนฺติ นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘โอกา อโนกนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพาน’’นฺติฯ

ปรมตฺถโต สมณา วุจฺจนฺติ อริยา, สมณานํ ภาโว สามญฺญํ, อริยมคฺโค, เตน อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต สามญฺญตฺโถ นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘สามญฺญตฺถนฺติ นิพฺพานํ, ตํ หี’’ติอาทิฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺรหฺมญฺเญน อริยมคฺเคนฯ ราคกฺขโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิสทฺทตฺโถฯ เตน ‘‘โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติฯ วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติ ‘‘ราคกฺขโย’’ติฯ ปริยาเยน หิ อรหตฺตสฺส วตฺตพฺพตฺตาติฯ

ปฏิปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อญฺญติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา

[41-48] อปราปรํ ปริวตฺตมาเนน วตฺตสมฺปนฺเนน สํสารทฺธานปริญฺญาวเสเนว นิพฺพานสฺส ปตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ – ‘‘นิพฺพานํ ปตฺวา ปริญฺญาตํ นาม โหตี’’ติฯ นิพฺพานํ ปตฺวาติ นิพฺพานปฺปตฺติเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ยถา – ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อปริญฺเญยฺยปริชานนกิจฺเจน นิพฺพานสฺส ปตฺติยา อทฺธานปริญฺญาสิทฺธิ ญายติ, ตสฺมา อุปจารวเสน นิพฺพานํ ‘‘อทฺธานปริญฺญา’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘หิมสนฺติ สูริยํ อุคฺคเมตี’’ติฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยตฺถนฺติ เอตฺถ วิชฺชาติ อคฺคมคฺควิชฺชาฯ

วิมุตฺตีติ อคฺคมคฺคสมาธิ อธิปฺเปโต ฯ เตสํ ผลํ อญฺญาติ อาห – ‘‘วิชฺชาวิมุตฺติผเลน อรหตฺตํ กถิต’’นฺติฯ ยาถาวโต ชานนโต ปจฺจกฺขโต ทสฺสนโต จ ญาณทสฺสนนฺติ อิธ ผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณา อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘ญาณทสฺสเนน ปจฺจเวกฺขณา กถิตา’’ติฯ เสเสหีติ ราค-วิราค-สํโยชนปฺปหาน-อนุสยสมุคฺฆาต-อทฺธานปริญฺญา- อาสวกฺขย-วิชฺชา-วิมุตฺติ-ผลสจฺฉิกิริยา-ญาณทสฺสน-อนุปาทาปรินิพฺพานปเทหิฯ

อญฺญติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา

[49-62] ยถา อรุณุคฺคํ สูริยุคฺคมนสฺส เอกนฺติกํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, เอวํ กลฺยาณมิตฺตตา อริยมคฺคปาตุภาวสฺสาติ สทิสูปมา อรุณุคฺคํ กลฺยาณมิตฺตตายฯ กลฺยาณมิตฺโตติ เจตฺถ อริโย, อริยมคฺโค วา ทฏฺฐพฺโพ สูริยปาตุภาโว วิย เตน วิธูปนียนฺธการวิธมนโตฯ กุสลกตฺตุกมฺยตาฉนฺโท ฉนฺทสมฺปทา อิตรฉนฺทโต สมฺปนฺนตฺตาฯ การาปกอปฺปมาทสฺสาติ สจฺจปฏิเวธสฺส การาปกสฺสฯ เอวํ สพฺพตฺเถว สมฺปทาสทฺทา วิเสสาธิคมเหตุตาย เวทิตพฺพาฯ อญฺเญนปิ อากาเรนาติ ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทิอาการโต อญฺเญน ‘‘ราควินยปริโยสาน’’นฺติอาทินา อากาเรนฯ

สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา

[63-138] ตถา ตถา วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน กถิโต, ตสฺมา ‘‘วุตฺโต เอว อตฺโถ, กสฺมา ปุน วุตฺโต’’ติ น โจเทตพฺพํฯ

เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค