วิสิขาคหเณน จ คามาทิคหเณ วิย ตนฺนิวาสิโน วิเสสโต คหิตา ‘‘อาคโต คาโม’’ติอาทีสุ วิย ฯ เตนาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติฯ กุมฺภฏฺฐานาปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห – ‘‘กุมฺภทาสิกถา’’ติฯ อยาถาวโต อุปฺปตฺติฏฺฐิติสํหาราทิวเสน โลโก อกฺขายติ เอเตนาติ โลกกฺขายิกาฯ อิติ อิมินา ปกาเรน ภโว, อิมินา อภโวติ เอวํ ปวตฺตาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํฯ

สมาธิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค

1. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[1081] ‘‘อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน โอสีทนอุปฺปตนฏฺฐานวเสน เอวํ ‘อิสิปตน’นฺติ ‘ลทฺธนาเม’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอตฺถ หี’’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อามนฺเตสีติ เอตฺถ ยสฺมา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ อยํ อามนฺตนา, ตสฺมา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สตฺถุ ปุพฺพจริตํ สงฺเขเปเนว ปกาเสตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มารพลํ ภินฺทิตฺวาติ มารญฺจ มารพลญฺจ ภญฺชิตฺวาฯ อถ วา มารสฺส อพฺภนฺตรํ พาหิรญฺจาติ ทุวิธํ พลํ ภญฺชิตฺวาฯ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติ เอตฺถ อนฺต-สทฺโท ‘‘ปุพฺพนฺเต ญาณํ อปรนฺเต ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1063) วิย ภาคปริยาโยติ อาห ‘‘ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺฐาสา’’ติฯ สห สมุทาหาเรนาติ อุจฺจารณสมกาลํฯ ปตฺถริตฺวา อฏฺฐาสิ พุทฺธานุภาเวนฯ พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉิํสุ ปริปกฺกกุสลมูลา สจฺจาภิสมฺโพธาย กตาธิการาฯ

คิหิสญฺโญชนนฺติ คิหิพนฺธนํฯ ฉินฺทิตฺวาติ หริตฺวาฯ น วฬญฺเชตพฺพาติ นานุยุญฺเชตพฺพาฯ กิเลสกามสุขสฺสาติ กิเลสกามยุตฺตสฺส สุขสฺสฯ อนุโยโคติ อนุภโวฯ คามวาสีหิ เสวิตพฺพตฺตา คามวาสีนํ สนฺตโกฯ อตฺตโนติ อตฺตภาวสฺสฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ทุกฺขกรณนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนํฯ

อตฺตมารเณหีติ อตฺตพาธเนหิฯ อุปสมายาติ กิเลสวูปสโม อธิปฺเปโต, ตทตฺถสมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘กิเลสูปสมตฺถายา’’ติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

สจฺจญาณาทิวเสน ตโย ปริวฏฺฏา เอตสฺสาติ ติปริวฏฺฏํ, ญาณทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘สจฺจญาณา’’ติอาทิฯ ยถาภูตํ ญาณนฺติ ปฏิเวธญาณํ อาหฯ เตสุเยว สจฺเจสุฯ ญาเณน กตฺตพฺพสฺส จ ปริญฺญาปฏิเวธาทิกิจฺจสฺส จ ชานนญาณํ, ‘‘ตญฺจ โข ปฏิเวธโต ปเควา’’ติ เกจิฯ ปจฺฉาติ อปเรฯ ตถา กตญาณํฯ ทฺวาทสาการนฺติ ทฺวาทสวิธอาการเภทํฯ อญฺญตฺถาติ อญฺเญสุ สุตฺเตสุฯ

ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปิ ธมฺมจกฺกนฺติ อิทํ ตตฺถ ญาณกิจฺจํ ปธานนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺมสมุทาโย ปน ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ จกฺกญฺจ, ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.40-41)ฯ อุภยมฺปีติ ปฏิเวธญาณํ เทสนาญาณนฺติ อุภยมฺปิฯ เอตนฺติ ตทุภยํฯ อิมาย เทสนายาติ อิมินา สุตฺเตน ปกาเสนฺเตน ภควตา ยถาวุตฺตญาณทฺวยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม ปวตฺตนกิจฺจสฺส อนิฏฺฐิตตฺตาฯ ปติฏฺฐิเตติ อญฺญาสิ โกณฺฑญฺญตฺเถเรน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิเตฯ ปวตฺติตํ นาม กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนนฺตรธานโต ปฏฺฐาย ยาว พุทฺธุปฺปาโท, เอตฺตกํ กาลํ อปฺปวตฺตปุพฺพสฺส ปวตฺติตตฺตา, อุปริมคฺคาธิคโม ปนสฺส อตฺถงฺคโต เอวาติฯ

เอกปฺปหาเรนาติ เอเกเนว ปหารสญฺญิเตน กาเลนฯ ทิวสสฺส หิ ตติโย ภาโค ปหาโร นามฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ปหารกฺขณสลฺลกฺขณเมวฯ สพฺพญฺญุตญฺญาโณภาโสติ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุภาเวน ปวตฺโต โอภาโส จิตฺตํ ปฏิจฺจ อุตุสมุฏฺฐาโน เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ภควโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส อารมฺเภ วิย ปริสมาปเน อติวิย อุฬารตมํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ, ตสฺมา ‘‘อิมสฺสปิ อุทานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

9. สงฺกาสนสุตฺตวณฺณนา

[1089] อตฺถสํวณฺณเน วณฺณียนฺเตติ วณฺณาฯ เตเยว ปริยาเยน อกฺขรณโต อกฺขรานิ ฯ อตฺถํ พฺยญฺเชนฺตีติ พฺยญฺชนานิฯ ยสฺมา ปน อการาทิเก สรสมญฺญา, กการาทิเก พฺยญฺชนสมญฺญา, อุภยตฺถ วณฺณสมญฺญา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วณฺณานํ วา เอกเทสา ยทิทํ พฺยญฺชนา นามา’’ติฯ เนตฺติยํ ปน วากฺเย พฺยญฺชนสมญฺญาฯ พฺยญฺชนคฺคหเณเนว เจตฺถ อาการนิรุตฺตินิทฺเทสา คหิตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺกาสนาติ อตฺถสฺส ญาปนา ภาคโสฯ เตนาห ‘‘วิภตฺติโย’’ติฯ สงฺกาสนคฺคหเณเนว เจตฺถ ปกาสนา วุตฺตา โหติฯ วิภตฺติโย หิ อตฺถวจเนเนว วิวรนฺติ, ตาหิ การณปญฺญตฺติโย วุตฺตาเยวาติ, ตาหิปิ อตฺถปทานิ คหิตาเนว โหนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ เนตฺติอฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ สพฺพากาเรนาติ สภาคาทิวิภาวนากาเรนฯ วณฺณาทีนนฺติ ตสฺมิํ ปน วิตฺถาเร ปวตฺตวณฺณาทีนํฯ ตสฺมาติ วณฺณาทีนํ อนฺตอภาวโตฯ เอวมาหาติ ‘‘อปริมาณา วณฺณา พฺยญฺชนา สงฺกาสนา’’ติ เอวมาหฯ

10. ตถสุตฺตวณฺณนา

[1090] สภาวาวิชหนฏฺเฐนาติ อตฺตโน ทุกฺขสภาวสฺส กทาจิปิ อปริจฺจชเนน ตถสภาวํฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขญฺหิ ทุกฺขเมว วุตฺต’’นฺติฯ สภาวสฺสาติ ทุกฺขสภาวสฺสฯ อโมฆตายาติ อวญฺฌตายฯ อวิตถนฺติ น วิตถํฯ เตนาห ‘‘น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหตี’’ติฯ อญฺญภาวานุปคเมนาติ สมุทยาทิสภาวานุปคมเนน มุสา น โหตีติ อญฺโญ อญฺญถา น โหตีติ อนญฺญถํฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โกฏิคามวคฺโค