1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[1071] จิตฺเตกคฺคตายาติ นิสฺสกฺกวจนํ ‘‘ปริหายนฺตี’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวาฯ ยถาภูตาทิวเสนาติ ยถาคตาทิวเสนฯ ยถาภูตํ นาม อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ตถา ยสฺมา’’ติอาทิสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ยถาภูตวเสน การณจฺเฉโท กโต ‘‘ตถา ยสฺมา’’ติอาทิวจเนหิฯ วณฺณาติ อกฺขรา, ‘‘คุณา’’ติ เกจิฯ ปทพฺยญฺชนานีติ นามาทิปทานิ เจว ตํสมุทายภูตพฺยญฺชนานิ จฯ

3. ปฐมกุลปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[1073-75] สาสนาวจรา อธิปฺเปตา พาหิรกานํ สจฺจาภิสมยสฺส อภาวโตฯ ตถาติ อิมินา จตุตฺถปญฺจเมสุ อตฺถวิเสสาภาวํ ทสฺเสติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ วิสุํ เทสนาติ อาห ‘‘เตน เตน อภิลาเปนา’’ติอาทิฯ

10. ติรจฺฉานกถาสุตฺตวณฺณนา

[1080] ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค โมกฺขมคฺโค จฯ ตสฺมิํ นิยฺยาเน นิยุตฺตา, ตํ เอตฺถ อตฺถีติ นิยฺยานิกาฯ วจีทุจฺจริตสํกิเลสโต วา นิยฺยาตีติ อี-การสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส ก-การํ กตฺวา นิยฺยานิกาฯ เจตนาย สทฺธิํ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺส ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํฯ ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ สาตฺถกนฺติ ทานสีลาทินิสฺสิตตฺตา หิตปฏิสํยุตฺตํฯ

วิสิขาติ ฆรสนฺนิเวโสฯ

วิสิขาคหเณน จ คามาทิคหเณ วิย ตนฺนิวาสิโน วิเสสโต คหิตา ‘‘อาคโต คาโม’’ติอาทีสุ วิย ฯ เตนาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติฯ กุมฺภฏฺฐานาปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห – ‘‘กุมฺภทาสิกถา’’ติฯ อยาถาวโต อุปฺปตฺติฏฺฐิติสํหาราทิวเสน โลโก อกฺขายติ เอเตนาติ โลกกฺขายิกาฯ อิติ อิมินา ปกาเรน ภโว, อิมินา อภโวติ เอวํ ปวตฺตาย อิติภวาภวกถาย สทฺธิํฯ

สมาธิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค

1. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[1081] ‘‘อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน โอสีทนอุปฺปตนฏฺฐานวเสน เอวํ ‘อิสิปตน’นฺติ ‘ลทฺธนาเม’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอตฺถ หี’’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อามนฺเตสีติ เอตฺถ ยสฺมา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ อยํ อามนฺตนา, ตสฺมา สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สตฺถุ ปุพฺพจริตํ สงฺเขเปเนว ปกาเสตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มารพลํ ภินฺทิตฺวาติ มารญฺจ มารพลญฺจ ภญฺชิตฺวาฯ อถ วา มารสฺส อพฺภนฺตรํ พาหิรญฺจาติ ทุวิธํ พลํ ภญฺชิตฺวาฯ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติ เอตฺถ อนฺต-สทฺโท ‘‘ปุพฺพนฺเต ญาณํ อปรนฺเต ญาณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1063) วิย ภาคปริยาโยติ อาห ‘‘ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺฐาสา’’ติฯ สห สมุทาหาเรนาติ อุจฺจารณสมกาลํฯ ปตฺถริตฺวา อฏฺฐาสิ พุทฺธานุภาเวนฯ พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉิํสุ ปริปกฺกกุสลมูลา สจฺจาภิสมฺโพธาย กตาธิการาฯ

คิหิสญฺโญชนนฺติ คิหิพนฺธนํฯ ฉินฺทิตฺวาติ หริตฺวาฯ น วฬญฺเชตพฺพาติ นานุยุญฺเชตพฺพาฯ กิเลสกามสุขสฺสาติ กิเลสกามยุตฺตสฺส สุขสฺสฯ อนุโยโคติ อนุภโวฯ คามวาสีหิ เสวิตพฺพตฺตา คามวาสีนํ สนฺตโกฯ อตฺตโนติ อตฺตภาวสฺสฯ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ทุกฺขกรณนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนํฯ