อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํ, ตํ ปน ฌานกตฺตุกํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ โหตีติ อาห – ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติฯ วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติฯ วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺฐุ อุปสเมตี’’ติฯ สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยา โหตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติฯ อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติฯ อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

10. กิมิลสุตฺตวณฺณนา

[986] เถโรติ อานนฺทตฺเถโรฯ อยํ เทสนาติ ‘‘กถํ วิภาวิโต นุ โข กิมิลา’’ติอาทินา ปวตฺตา เทสนาฯ กายญฺญตรนฺติ รูปกาเย อญฺญตรโกฏฺฐาเสฯ เอวนฺติ ยถา อานาปานํ อนุสฺสรนฺโต ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี ชาโต, เอวํ สพฺพตฺถ วาเรสุ เวทนานุปสฺสีติอาทิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เทสนาสีสนฺติ เทสนาปเทสํฯ มนสิการปเทเสน เวทนา วุตฺตาติ ตํ สพฺพํ สรูปโต อญฺญาปเทสโต อปทิสติฯ ยเถว หีติอาทินา ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสติฯ จิตฺตสงฺขารปททฺวเยติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ

เอวํ สนฺเตปีติ ปีติมนสิการจิตฺตสงฺขารปเทเสน ยทิ เวทนา วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิฯ เอสา ยถาวุตฺตา เวทนา อารมฺมณํ น โหติฯ เวทนารมฺมณา จ อนุปสฺสนา, ตสฺมา เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชติฯ ยทิ เอวํ มหาสติปฏฺฐานาทีสุ ‘‘เวทนา เวทิยตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ อาห – ‘‘มหาสติปฏฺฐานาทีสุปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุขาทีนํ วตฺถุนฺติ สุขาทีนํ อุปฺปตฺติยา วตฺถุภูตํ รูปสทฺทาทิํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนา เวทิยติ, น ปุคฺคโล ปุคฺคลสฺเสว อภาวโตฯ เวทนาปฺปวตฺติํ อุปาทาย นิสฺสาย ยถา ‘‘ปุคฺคโล เวทนํ เวทิยตี’’ติ โวหารมตฺตํ โหติฯ เอวํ อิธาปิ เวทนาย อสฺสาสปสฺสาเส อารพฺภ ปวตฺติ, ตถา ปวตฺตมนสิการสีเสน ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรตี’’ติ วุตฺโตฯ

ตํ สนฺธายาติ ตํ เวทนาย อารมฺมณภาวํ สนฺธาย ฯ อาทีนํ ปทานํฯ เอตสฺส ‘‘เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตอนุโยคสฺสฯ

สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตีติ ปีติสหคตานิ ปฐมทุติยชฺฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติฯ ตสฺสาติ เตนฯ ปฏิสํวิทิตสทฺทาเปกฺขาย หิ กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปชฺชนกฺขเณฯ ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคีภาเวนฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน ตทารมฺมณฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโต โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตาว โหติ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาฯ วิปสฺสนกฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณฯ ลกฺขณปฺปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนนฯ ยญฺหิ ปีติยา วิเสสโต สามญฺญโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ วิทิเต สา ยาถาวโต วิทิตา เอว โหติฯ เตนาห ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสนฯ ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยถา หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา นาม โหติฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานี’’ติฯ

ยเถวาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ฌานปฏิลาเภน ยถา อารมฺมณโต ปีติอาทโย ปฏิสํวิทิตา โหนฺติ เตน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโตฯ เอวํ ฌานสมฺปยุตฺเตน ตํปริยาปนฺเนน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํวิทิตา โหติ อรุณุคฺคเมน วิย สูริยสฺส เตน วินา เวทนาย อปฺปวตฺตนโตฯ ตสฺมา วุตฺตนเยน อติสยปฺปวตฺติ เวทนา สุปฺปฏิวิทิตา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตโจทนํ นิรากโรติฯ

อารมฺมเณติ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ วทติฯ จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติ อสมฺโมหโต จิตฺตสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ จิตฺตปฏิสํวิทิตวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อิตรา ติสฺโสปิ จิตฺตานุปสฺสนา สงฺคณฺหาติฯ

โสติ ธมฺมานุปสฺสนํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุฯ ยํ ตํ ปหานํ ปหายกญาณํฯ ปญฺญายาติ อปราย วิปสฺสนาปญฺญาย อนิจฺจวิราคาทิโต ทิสฺวา ทุวิธายปิ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติฯ อิทญฺหิ จตุกฺกนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน วุตฺตํ จตุกฺกํฯ ตสฺสาปิ ธมฺมานุปสฺสนายฯ ปชหตีติ ปหานนฺติ อาห ‘‘นิจฺจสญฺญํ…เป.… ปหานกรญาณํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ วิปสฺสนาปรมฺปรนฺติ ปฏิปาฏิยา วิปสฺสนมาหฯ ปถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขตีติ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา สมฺมเทว วีถิปฏิปนฺนํ ภาวนาจิตฺตํ ปคฺคหนิคฺคหานํ อกรเณน อชฺฌุเปกฺขติฯ เอกโต อุปฏฺฐานนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมสมถวีถินาติวตฺติยา ตตฺถ จ ปกฺขนฺทเนน อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย ภาวโต อวิเสสํ เอกคฺคภาวูปคมเนน เอกนฺตโต อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา น ตตฺถ กิญฺจิ กาตพฺพนฺติ อชฺฌุเปกฺขติฯ ตตฺถาติ เอวํ อชฺฌุเปกฺขเนฯ สหชาตานมฺปิ อชฺฌุเปกฺขนา โหติ เตสํ ปวตฺตนาการสฺส อชฺฌุเปกฺขนโตฯ ‘‘ปญฺญาย ทิสฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อารมฺมณอชฺฌุเปกฺขนา อธิปฺเปตาฯ น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม อชฺฌุเปกฺขิตา, อถ โข อภิชฺฌา …เป.… ปญฺญาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ โยชนาฯ

ปํสุปุญฺชฏฺฐานิยสฺส กิเลสสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ กายาทโย จตฺตาโร อารมฺมณสติปฏฺฐานาฯ

จตูสุ อารมฺมเณสูติ กายาทีสุ จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปํสุปุญฺชฏฺฐานิยสฺส กิเลสสฺส อุปหนนโตฯ

เอกธมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-2. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา

[987-988] กสฺมาติอาทิ วิหารสมาปตฺติอาจิกฺขเณ การณํ วิภาเวตุํ อารทฺธํฯ

เอว-วากาโรติ เอว-กาโร วา-กาโร จฯ เอกนฺตสนฺตตฺตา เอกนฺเตน สนฺตมนสิการภาวโตฯ เสกฺขวจเนเนว เตสํ สิกฺขิตพฺพสฺส อตฺถิภาเว สิทฺเธปิ สิกฺขิตพฺพรหิเตสุ เตสุปิ เสกฺขปริยายสฺส วุจฺจมานตฺตา สิกฺขิตพฺพสทฺเทน เสกฺเข วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ อาสวกฺขยตฺถํ สิกฺขิตพฺพสฺส อภาเวปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ฌานาทิสิกฺขเนน วินา สิกฺขิตพฺพาภาวา ‘‘อเสกฺขา นามา’’ติ วุตฺตาฯ พุทฺธานํ ปน สพฺพโส สมฺมเทว ปรินิฏฺฐิตสิกฺขตฺตา ‘‘สิกฺขามี’’ติ น วุตฺตํฯ อานาปานชฺฌานผลสมาปตฺติ ตถาคตวิหาโรฯ

3-10. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[989-996] อนิจฺจาทิวเสนาติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสนฯ ปวิจินติ ปกาเรหิ วิจินติฯ นิกฺกิเลสาติ อปคตกิเลสา วิกฺขมฺภิตกิเลสาฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโคติ ปาโฐฯ

ยาย อโนสกฺกนํ อนติวตฺตนญฺจ โหติ, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา มชฺฌตฺตากาโรติ วุตฺตาฯ เอกจิตฺตกฺขณิกาติ เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตาฯ

จตฺตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสกฺขตฺตุกาฯ อานาปานสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตตฺตา อารมฺมณวเสน ปวตฺตา อานาปานารมฺมณาปิ อปรภาเค สติ อานาปานสฺสตีติ ปริยาเยน วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อานาปานสฺสติ มิสฺสกา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ