3. ฉนฺทสมาธิสุตฺตวณฺณนา

[825] โย สมาธิสฺส นิสฺสยภูโต ฉนฺโท, โส อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺท’’นฺติฯ ตสฺส จ อธิปเตยฺยฏฺโฐ นิสฺสยฏฺโฐ, น วินา ตํ ฉนฺทํ นิสฺสายาติ อาห – ‘‘นิสฺสายาติ นิสฺสยํ กตฺวา, อธิปติํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ ปธานภูตาติ เสฏฺฐภูตา, เสฏฺฐภาโว จ เอกสฺสปิ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติยา, ตโต เอว พหุวจนนิทฺเทโส, ปธานสงฺขารฏฺเฐน ปธานสงฺขรณโตฯ ‘‘ฉนฺทํ เจ นิสฺสาย…เป.… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติ, อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน วา ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ เตน ‘‘ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ ปธานภูตสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคตา’’ติ วกฺขติ, ตํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปธานภูตาติ วีริยภูตาฯ เกจิ วทนฺติ – ‘‘สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณ’’นฺติฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต ตทญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติฯ ยถา ฉนฺโท ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคโต, เอวํ ฉนฺทสมาธิ ฉนฺเทน เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคโตฯ ปธานสงฺขาราปิ ฉนฺเทน เจว ฉนฺทสมาธินา จ สมนฺนาคตาติ ตีสุปิ ปเทสุ สมนฺนาคตสทฺโท โยเชตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตโยปิ ฉนฺทาทโย เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา, ตสฺมา สพฺเพ เต ธมฺมา เอกโต กตฺวา ‘‘อยํ วุจฺจติ…เป.… อิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตนฺติฯ เอวํ ฉนฺทาทีนํเยว เจตฺถ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโต, วิภงฺเค ปน เตสํ อิทฺธิภาโว สมฺปยุตฺตานํ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทฺธิปาทวิภงฺเค ปนา’’ติอาทิมาหฯ

อิทานิ เนสํ อิทฺธิปาทตาปิ สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฉนฺทญฺหิ ภาวยโต ปธานํ กตฺวา ภาเวนฺตสฺส ตถา ปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อิชฺฌมาโน ฉนฺโท อิทฺธิ นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตา ปธานสงฺขารา อิทฺธิปาโท นามฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตถา ภาวยนฺตสฺส มุขฺยตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิชฺฌนตฺโถ ปน สพฺเพสํ สมานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺต…เป.… อิชฺฌนฺติเยวา’’ติ อาหฯ

อิทฺธิปาเท อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉนฺทาทโยติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาราฯ เสสิทฺธิปาเทสูติ วีริยิทฺธิปาทาทีสุฯ ตตฺถ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ, ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสํ, วีริยาธิปติสมาธิ เอว วีริยสมาธีติ ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํฯ ทฺเวเยว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ ปธานสงฺขาโร จ, ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติฯ วีริยญฺจ สมาธิํ วิเสเสตฺวา ฐิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติฯ

ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโฐ สมาธิ, ตถาปิ วิสิฏฺเฐเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตา, วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยทสฺสนวเสน โหตีติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป.… อิทฺธิปาโท’’ติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาท-สทฺเท อุปาทายฏฺเฐน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติ, เตเนว อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนิเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. 457) ฉนฺทาทีนํเยว อิทฺธิปาทตา วุตฺตา, ปญฺหปุจฺฉเก จ – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินาว (วิภ. 431) อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโตฯ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อญฺญถา จตุพฺพิธตา น โหตีติ อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโยฯ ตตฺถ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมวาติ ฉนฺทาทิเก ธุเร เชฏฺฐเก ปุพฺพงฺคเม กตฺวา นิพฺพตฺติตสมาธิ ฉนฺทาธิปติสมาธีติ ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิยา อธิคมูปายทสฺสนํ อุปายิทฺธิปาททสฺสนํ, ตทตฺถเมว ‘‘ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ ฉนฺทาทิวิสิฏฺฐานํเยว เวทนากฺขนฺธาทีนํ อธิปฺเปตตฺตาฯ เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา เกวลํ อิทฺธิสมฺปยุตฺตานํเยว ขนฺธานํ วเสน อิทฺธิปาทภาเว คยฺหมาเน เตสํ จตุพฺพิธตา น โหติ วิเสสการณภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ อนิพฺพตฺโตติ เหตุปจฺจเยหิ น นิพฺพตฺโต, น สภาวธมฺโม, ปญฺญตฺติมตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ วาทมทฺทนตฺถาย โหติ, อภิธมฺเม จ อาคโต อุตฺตรจูฬวาโรติ โยชนาฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติอาทิ อุตฺตรจูฬวารทสฺสนํฯ อิเม ปน อุตฺตรจูฬวาเร อาคตา อิทฺธิปาทาฯ

รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺเท สติ กถํ นานุชานิสฺสนฺตีติ สตฺตาหานิ ภตฺตานิ อภุญฺชิตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉนฺทเมว นิสฺสาย อรหตฺตํ ปาปุณีติ อาห – ‘‘รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี’’ติฯ โสณตฺเถโรติ สุขุมาลโสณตฺเถโรฯ โส หิ อายสฺมา อตฺตโน สุขุมาลภาวํ อจินฺเตตฺวา อติเวลํ จงฺกมเนน ปาเทสุ อุฏฺฐิเตสุปิ อุสฺสาหํ อวิสฺสชฺเชนฺโต วีริยํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ สมฺภุตตฺเถโร ‘‘จิตฺตวโต เจ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส อิชฺเฌยฺย, มยฺหํ อิชฺเฌยฺยาติ จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ โมฆราชา ‘‘ปญฺญวโต เจ มคฺคภาวนา อิชฺเฌยฺย, มยฺหํ อิชฺเฌยฺยา’’ติ ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ ปญฺญาธุรํ ปญฺญาเชฏฺฐกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติ อาห ‘‘โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี’’ติฯ อิทานิ เนสํ อริยานํ อุปฏฺฐานุสฺสาหมนฺตชาติสมฺปทํ นิสฺสาย รญฺโญ สนฺติเก ลทฺธวิเสเส อมจฺจปุตฺเต นิทสฺสนภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิมาหฯ

เอตฺถ จ ปุนปฺปุนํ ฉนฺทุปฺปาทนํ โตสนํ วิย โหตีติ ฉนฺทสฺส อุปฏฺฐานสทิสตา วุตฺตา, ถามภาวโต จ วีริยสฺส สูรตฺตสทิสตา, จินฺตนปฺปธานตฺตา จิตฺตสฺส มนฺตสํวิธานสทิสตา, โยนิโสมนสิการ-สมฺภูเตสุ กุสลธมฺเมสุ ปญฺญา เสฏฺฐาติ วีมํสาย ชาติสมฺปตฺติสทิสตา วุตฺตาฯ

4. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[826] อุทฺธจฺจปกติกาติ วิกฺขิตฺตสภาวา, วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อตฺโถฯ อนวฏฺฐิตตาย วิปฺผนฺทิตจิตฺตตาย วิปฺผนฺทมานจิตฺตาฯ ตุจฺฉตาย นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโน, อุคฺคโต นโฬ เอเตสนฺติ อุนฺนฬาติ อาห – ‘‘อุนฺนฬาติ…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติฯ จปลาติ จาปลฺยตา นาม โลลภาโวฯ มุราติ ขรวจนา, ผรุสวจนาติ อตฺโถฯ วิกิณฺณวาจา นาม สมฺผปฺปลาปิโนติ วุตฺตํ ‘‘อสํยตวจนา’’ติอาทิฯ ปฏิปตฺติธมฺเม ปมุฏฺฐา วินฏฺฐา ปฏิวินฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสตีติ อาห – ‘‘นฏฺฐสฺสติโน’’ติฯ อุพฺภนฺตจิตฺตาติ สมาธิโน อภาเวน อุทฺธจฺเจเนว อุปรูปริ ภนฺตจิตฺตาฯ ปากตินฺทฺริยา อภาวิตกายตาย คามทารกา วิย ปกติภูตอินฺทฺริยาฯ เนโม วุจฺจติ ภูมิยา พทฺธภาวนิมิตฺตปเทโส, คมฺภีโร เนโม เอตสฺสาติ คมฺภีรเนโมฯ สุฏฺฐุ นิขาโตติอาทิ ตสฺส ปาทสฺส สุปฺปติฏฺฐิตภาวทสฺสนํฯ

5. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[827] ปหานตฺถนฺติ อนุปฺปาทปหานตฺถํฯ

9. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตวณฺณนา

[831] อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ อธิปฺเปตํ ‘‘อิทฺธิลาภาย ปวตฺตตี’’ติ วจนโตฯ

10. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[832] ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวาติ ภาวนาฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ลีนากาโรติ ภาวนาจิตฺตสฺส ลยาปตฺติฯ โกสชฺเชน โวกิณฺณาปชฺชนํ วุตฺตํฯ