3. ฉนฺทสมาธิสุตฺตวณฺณนา

[825] โย สมาธิสฺส นิสฺสยภูโต ฉนฺโท, โส อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺท’’นฺติฯ ตสฺส จ อธิปเตยฺยฏฺโฐ นิสฺสยฏฺโฐ, น วินา ตํ ฉนฺทํ นิสฺสายาติ อาห – ‘‘นิสฺสายาติ นิสฺสยํ กตฺวา, อธิปติํ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ ปธานภูตาติ เสฏฺฐภูตา, เสฏฺฐภาโว จ เอกสฺสปิ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติยา, ตโต เอว พหุวจนนิทฺเทโส, ปธานสงฺขารฏฺเฐน ปธานสงฺขรณโตฯ ‘‘ฉนฺทํ เจ นิสฺสาย…เป.… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิญฺญายติ, อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน วา ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิฯ เตน ‘‘ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ ปธานภูตสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคตา’’ติ วกฺขติ, ตํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปธานภูตาติ วีริยภูตาฯ เกจิ วทนฺติ – ‘‘สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณ’’นฺติฯ อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํฯ ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต ตทญฺญสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติฯ ยถา ฉนฺโท ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคโต, เอวํ ฉนฺทสมาธิ ฉนฺเทน เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคโตฯ ปธานสงฺขาราปิ ฉนฺเทน เจว ฉนฺทสมาธินา จ สมนฺนาคตาติ ตีสุปิ ปเทสุ สมนฺนาคตสทฺโท โยเชตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตโยปิ ฉนฺทาทโย เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา, ตสฺมา สพฺเพ เต ธมฺมา เอกโต กตฺวา ‘‘อยํ วุจฺจติ…เป.… อิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตนฺติฯ เอวํ ฉนฺทาทีนํเยว เจตฺถ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโต, วิภงฺเค ปน เตสํ อิทฺธิภาโว สมฺปยุตฺตานํ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทฺธิปาทวิภงฺเค ปนา’’ติอาทิมาหฯ

อิทานิ เนสํ อิทฺธิปาทตาปิ สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฉนฺทญฺหิ ภาวยโต ปธานํ กตฺวา ภาเวนฺตสฺส ตถา ปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อิชฺฌมาโน ฉนฺโท อิทฺธิ นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตา ปธานสงฺขารา อิทฺธิปาโท นามฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตถา ภาวยนฺตสฺส มุขฺยตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิชฺฌนตฺโถ ปน สพฺเพสํ สมานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺต…เป.… อิชฺฌนฺติเยวา’’ติ อาหฯ

อิทฺธิปาเท อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉนฺทาทโยติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาราฯ เสสิทฺธิปาเทสูติ วีริยิทฺธิปาทาทีสุฯ ตตฺถ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ, ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสํ, วีริยาธิปติสมาธิ เอว วีริยสมาธีติ ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํฯ ทฺเวเยว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ ปธานสงฺขาโร จ, ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติฯ วีริยญฺจ สมาธิํ วิเสเสตฺวา ฐิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติฯ