เมนู

9. สูกสุตฺตวณฺณนา

[9] สูกนฺติ สาลิยวาทีนํ วาลมาหฯ โส หิ นิกนฺตกสทิโส ปฏิมุขคตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทติ, ตสฺมา เภทํ อิจฺฉนฺเตน อุทฺธคฺคํ กตฺวา ฐปิตํ สมฺมาปณิหิตํ นาม, ตถา อฏฺฐปิตํ มิจฺฉาปณิหิตํ นามาติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาปณิหิตายาติ กมฺมสฺสกตปญฺญาย มิจฺฉาฐปนํ นาม – ‘‘อิเม สตฺตา กมฺมวเสน สุขทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ, ตํ ปน กมฺมํ อิสฺสรสฺส อิจฺฉาวเสน พฺรหฺมา นิมฺมินาตี’’ติอาทินา มิจฺฉาปกปฺปนํฯ เกจิ ปน ‘‘นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินา นเยน ปวตฺติ, ตสฺส วา ญาณสฺส อปฺปวตฺตี’’ติ วทนฺติฯ มคฺคภาวนายาติ เอตฺถาปิ มิจฺฉามคฺคสฺส ปวตฺตนํ, อริยมคฺคสฺส วา อปฺปวตฺตนํ มิจฺฉาฐปนํฯ เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติตตฺตา’’ติฯ อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสตีติ อวิชฺชํ สมุจฺฉินฺทิสฺสติฯ มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มคฺเค เอว ปกฺขิปิตฺวาฯ ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส มูลการณํ มคฺเค สิทฺเธ ตสฺส กิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติโตฯ ‘‘สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺฐิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนายา’’ติ วุตฺตตฺตา มิสฺสกมคฺโค กถิโตฯ ฉวิเภทสทิโส เจตฺถ อวิชฺชาเภโท, โลหิตุปฺปาทสทิโส โลกุตฺตรมคฺคภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

สูกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[10] ฉนฺนปริพฺพาชโก วตฺถจฺฉาทิยา ฉนฺนงฺคปริพฺพาชโก, น นคฺคปริพฺพาชโกฯ

อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิหารวคฺโค

1. ปฐมวิหารสุตฺตวณฺณนา

[11] อฑฺฒมาสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ ยถาวุตฺตํ กาลํ ปฏิ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺติยํ ธมฺมจินฺตายํ จิตฺตํ นิลียิตุํฯ วิเนตพฺโพติ สมุจฺเฉทวินเยน วิเนตพฺโพ อริยมคฺคาธิคนฺตพฺโพฯ นฺติ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนํฯ อสฺสาติ ชนตายฯ อปคจฺฉตีติ สตฺถุ สนฺติกโต อเปติฯ สูติ นิปาตมตฺตํฯ

ปเทเสนาติ เอกเทเสนฯ สห ปเทเสนาติ สปเทโสฯ สฺวายํ สปเทโส ยสฺมา เวทนาวเสเนว ปาฬิยํ อาคโต, ตสฺมา ปรมตฺถธมฺมโกฏฺฐาเส เวทนา อนวเสสโต ลพฺภติ, เต คณฺหนฺโต ‘‘ขนฺธปเทโส’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพนฺติ ขนฺธปเทสาทิกํ สพฺพมฺปิฯ ‘‘สมฺมสนฺโต’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนวเสน ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺโต’’ติ อาหฯ ปจฺจเวกฺขณา อิธ สมฺมสนํ นาม, น วิปสฺสนาฯ

วิปสฺสนาสมฺมสนํ ปน ภควโต วิสาขปุณฺณมายํ เอว นิปฺผนฺนํ, ตสฺมา ภควโต อญฺญภูมิกาปิ เวทนา อญฺญภูมิกานํ สตฺตานํ วิรุทฺธา อุปฺปชฺชเตวาติ วุตฺตํ ‘‘ยาว ภวคฺคา ปวตฺตา สุขา เวทนา’’ติฯ สพฺพากาเรนาติ สรูปโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทาทิโตติ สพฺพากาเรนฯ ปริคฺคณฺหนฺโต อุปปริกฺขนฺโตฯ

นิปฺปเทสาเนว อนวเสสาเนวฯ อินฺทฺริยสติปฏฺฐานปเทโส สุวิญฺเญยฺโยติ อนุทฺธโตฯ อสฺสาติ ภควโตฯ ฐาเนติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพสงฺขาเต โอกาเสฯ สา สา จ วิหารสมาปตฺตีติ ขนฺธวเสน อายตนาทิวเสน จ ปวตฺติตฺวา เตสํ เอกเทสภูตํ เวทนํเยว ปริคฺคเหตฺวา ตํ สมฺมสิตฺวา อนุกฺกเมน สมาปนฺนา ฌานสมาปตฺติ ผลสมาปตฺติ จฯ ผลสมาปตฺติ หิ ตถา สมฺมสิตฺวา ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนวเสน อตฺถโต อภินฺนาปิ อธิฏฺฐานภูตธมฺมเภเทน ภินฺนา วิย วุจฺจติ, ยโต จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสเภทา เทวสิกํ วฬญฺชนสมาปตฺติโย อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ กามํ อญฺญธมฺมวเสนปิ ชาตา เอว, เวทนาวเสน ปเนตฺถ อภินิเวโส กโต เวทนานุภาเวน ชาตาฯ กสฺมา เอวํ ชาตาติ? พุทฺธานํ ญาณปทสฺส อนฺตรวิภาคตฺตาฯ ตถา หิ ภควา สกลมฺปิ อฑฺฒมาสํ เวทนาวเสเนว สมฺมสนํ ปวตฺเตติ, ตทนุสาเรน จ ตา วิหารสมาปตฺติโย สมาปชฺชิฯ ตยิทํ อจฺฉริยํ อนญฺญสาธารณํ ภิกฺขู ปเวเทนฺโต สตฺถา – ‘‘เยน สฺวาห’’นฺติอาทิมโวจฯ

อกุสลาวาติ ปาณาติปาต-อทินฺนาทาน-กาเมสุมิจฺฉาจาร-มุสาวาท-ปิสุณวาจาสมฺผปฺปลาป-อภิชฺฌา-พฺยาปาทวเสน ตํตํมิจฺฉาทสฺสนวเสน จ อกุสลา เวทนา เอว โหติฯ พฺรหฺมโลกาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ นิจฺจา ธุวา ภวิสฺสามาติ เอวํ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสายาติ โยเชตพฺพํฯ เทวกุลาทีสุ เทวปูชตฺถํ, สพฺพชนปริโภคตฺถํ วา มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติฯ วธพนฺธนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทาน-มิจฺฉาจาร-มุสาวาท-ปิสุณวาจา-สมฺผปฺปลาปาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ทิฏฺฐธมฺมวิปากสฺส อปจุรตฺตา อปากฏตฺตา จ ‘‘ภวนฺตรคตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อิติ เนสนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ

เตน ยถา ผรุสวาจาวเสน, เอวํ ตทญฺเญสมฺปิ อกุสลกมฺมานํ วเสน สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา อกุสลเวทนาปฺปวตฺติ ยถารหํ นีหริตฺวา วตฺตพฺพาฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยถา มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา จ กุสลากุสลวิปากเวทนา สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา จ วเสน ยถารหํ โยเชตฺวา ทสฺสิตา, เอวํ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพาติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ฉนฺทปจฺจยาติ เอตฺถ ตณฺหาฉนฺทสหิโต กตฺตุกามตาฉนฺโท อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทปจฺจยาติอาทีสุ ปน ฉนฺทปจฺจยา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทิตพฺพา’’ติฯ วิตกฺกปจฺจยาติ เอตฺถ อปฺปนาปฺปตฺโตว วิตกฺโก อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺกปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาวา’’ติฯ วิตกฺกปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาย คหิตตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา ปฐมชฺฌาน’’นฺติฯ อุปริ ติสฺโส รูปาวจรา, เหฏฺฐา ติสฺโส อรูปาวจรา เอวํ เสสา ฉ สญฺญาสมาปตฺติเวทนา

ติณฺณนฺติ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํฯ อวูปสเมติ ปฏิปกฺเขน อวูปสมิเตฯ ติณฺณญฺหิ เตสํ สหภาเวน ปจฺจยตา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺเตสุ เอวฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ วุตฺตเมวฯ ฉนฺทมตฺตสฺสาติ เตสุ ตีสุ ฉนฺทมตฺตสฺสฯ วูปสเม ปฐมชฺฌานเวทนาว อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ฉนฺทวิตกฺกานํ วูปสเม ทุติยชฺฌานาทิเวทนา อธิปฺเปตา สญฺญาย อวูปสนฺตตฺตาฯ ทุติยชฺฌานาทิเวทนาคหเณน หิ สพฺพา สญฺญาสมาปตฺติโย จ คหิตาว โหนฺติฯ ติณฺณมฺปิ วูปสเมติ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ วูปสเม เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนา อธิปฺเปตาฯ ภวคฺคปฺปตฺตสญฺญา หิ วูปสมนฺติ ฉนฺทสงฺกปฺปานํ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติยาฯ เหฏฺฐา ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา’’ติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิคฺคหเณน เหฏฺฐิมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิปิ คหิตาว โหตีติ อาห – ‘‘อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายา’’ติฯ อถ วา เหฏฺฐิมมคฺคาธิคเมน วินา อคฺคมคฺโค นตฺถีติ เหฏฺฐิมมคฺคาธิคมํ อตฺถาปนฺนํ กตฺวา ‘‘อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายา’’ติ วุตฺตํฯ อายเมติ ผเลน มิสฺสิโต โหติ เอเตนาติ อายาโม, สมฺมาวายาโมติ อาห ‘‘อตฺถิ อายามนฺติ อตฺถิ วีริย’’นฺติฯ ตสฺส วีริยารมฺภสฺสาติ อญฺญาธิคมการณสฺส สมฺมาวายามสฺส วเสนฯ ปาฬิยํ ฐาน-สทฺโท การณปริยาโยติ อาห – ‘‘อรหตฺตผลสฺส การเณ’’ติฯ ตปฺปจฺจยาติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน ‘‘ฐาเน’’ติ วุตฺตการณเมว ปจฺจามฏฺฐนฺติ อาห – ‘‘อรหตฺตสฺส ฐานปจฺจยา’’ติฯ

จตุมคฺคสหชาตาติ เอเตน ‘‘อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายา’’ติ เอตฺถ เหฏฺฐิมมคฺคานํ อตฺถาปตฺติวเสน คหิตภาวเมว โชเตติฯ เกจิ ปน ‘‘จตุมคฺคสหชาตาติ วตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนาติ ภูตกถนํ วิเสสนํฯ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนาติ ปฐมํ อเปกฺขิตพฺพํ, ปจฺฉา จตุมคฺคสหชาตา’’ติ วทนฺติฯ

ปฐมวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวิหารสุตฺตวณฺณนา

[12] มิจฺฉาทิฏฺฐิ วูปสมติ สพฺพโส ปหียติ เอเตนาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโมฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺฐิฯ ภวนฺตเร อุปฺปชฺชนฺโต อติทูเรติ มญฺญมาโน วิปากเวทนํ น คณฺหาตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘อิมินา นเยนา’’ติ อติทิสิตฺวาปิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยสฺส ยสฺสา’’ติอาทิํ วตฺวา เอว สามญฺญวเสน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ ปเทสุ สรูปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺทวูปสมปจฺจยา’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ วุตฺตตฺถาเนว อนนฺตรสุตฺเตฯ

ทุติยวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-7. เสกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[13-17] ติสฺสนฺนมฺปิ สิกฺขานํ สิกฺขนํ สีลํ เอตสฺสาติ สิกฺขนสีโลฯ สิกฺขตีติปิ วา เสกฺโขฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สิกฺขตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติฯ กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 3.86)ฯ ตีหิ ผเลหิ เหฏฺฐาฯ สาปิ จตุตฺถมคฺเคน สทฺธิํ อุปฺปนฺนสิกฺขาปิฯ มคฺคกฺขเณ หิ สิกฺขากิจฺจํ น นิฏฺฐิตํ วิปฺปกตภาวโต, ผลกฺขเณ ปน นิฏฺฐิตํ นามฯ อุตฺตานตฺถาเนว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

เสกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิหารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มิจฺฉตฺตวคฺควณฺณนา