1. ชราธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[511] ปมุเข , ปาสาทสฺส จ ปจฺฉิมภาเค อาตโป ปจฺฉาตโป, ตสฺมิํ ปจฺฉาตเปฯ โส หิ ปาสาทสฺส ปมุขภาเวน กโตฯ กิํ ปน ภควโต วชิรสารํ สรีรํ โอตาเปตพฺพํ โหตีติ อาห – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทิ ฯ อยญฺจ อิมํ สุตฺตํ เทสิตสมเยฯ น สกฺโกติ พฺยามปฺปภาย กายจิ ปภาย อนภิภวนียตฺตาฯ กิญฺจาปิ พุทฺธาภา สูริยาภาย อนภิภวนียา, ฆมฺมสภาวตาย ปน รสฺมีนํ ปริโต ผรนฺตี สูริยาภา ติขิณา อุณฺหาติ อาห ‘‘รสฺมิเตช’’นฺติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยเถว หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สุวณฺณาวฏฺฏํ วิยาติ อจฺเฉ สุวณฺณปตฺเต วินิวตฺตอาวฏฺฏํ วิยฯ ครหณจฺฉริยํ นาม กิเรตํ ‘‘อจฺฉริยเมตํ อวิสิจฺเฉผลวท’’นฺติอาทีสุ วิยฯ น เอวเมตรหีติ อตฺตโน ปากฏวเสน วทติ, น อิตเรสมฺปีติฯ สิราชาลาติ สิราสนฺตานาฯ เอวรูปํ น โหตีติ อญฺเญสํ ปากติกสตฺตานํ วุตฺตาการํ วิย น โหติ ปุญฺญสมฺภารสฺส อุฬารตมตฺตา วิปจฺจนสฺส ปริยนฺตคตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อญฺเญสํ อปากฏ’’นฺติฯ วลิยาวฏฺฏกนฺติ อปฺปกํ วลิยาวฏฺฏํฯ เตนาห ‘‘เกสคฺคปฺปมาณ’’นฺติฯ สพฺพานีติ สิราชาลานิฯ ปุรโต วงฺโกติ โถกํ ปุรโต นตมตฺตํ สนฺธายาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สฺวายํ อญฺเญสํ อปากโฏ’’ติฯ นยคฺคาหโตติ อนุมานโตฯ ธี ตนฺติ ธี-สทฺทโยเค อุปโยควจนํฯ ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโตฯ ธิกฺกาโรติ ชิคุจฺฉาปโยโคฯ ตํ ผุสตูติ ตุยฺหํ ปาปุณาตุฯ

2. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[512] อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺสฯ น ปจฺจนุโภติ อตฺตโน อวิสยภาวโตฯ อิทานิ ตํ อญฺญวิสยตํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต วิภาเวตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิสยานิ ปฏิสรนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสรณํฯ อินฺทฺริยวิญฺญาณานิ หิ อสติปิ ตาทิเส อธิปฺปาเย อตฺตโน อารมฺมณสฺส ยาถาวโต สมฺปชานนโต ปเวทนวิชานนานิ กโรนฺตานิ วิย ปวตฺตนฺติ, ตถา โลกสฺส อญฺญตฺถ สิทฺธิโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘มโน ปฏิสรณํ, มโนว เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ มโนทฺวาริกชวนมโน หิ สวิเสสํ มโนวิสยํ ปจฺจนุโภติ, ปญฺจทฺวาริกชวนมโน มนนมตฺตเมว ปจฺจนุภวติฯ รชฺชนาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา สทฺทหนาทิปิ คหิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํ, ปญฺจทฺวารปฺปวตฺติวเสน ตถา วุตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปน ทฺวาเรติ จกฺขุทฺวาเรฯ