9. กฏฺโฐปมสุตฺตวณฺณนา

[509] ทฺวินฺนํ อรณีนนฺติ อธรุตฺตรารณีนํฯ กิญฺจิ ทฺวยํ สงฺฆฏฺฏิตมตฺตํ หุตฺวา น สโมธานคตํ โหตีติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘สงฺฆฏฺฏนสโมธานา’’ติ วุตฺตํฯ ปุนปฺปุนํ สงฺฆฏฺฏเนน หิ เตโชปาตุภาโวฯ อธรารณี วิย วตฺถารมฺมณํ อสติปิ วายาเม ตชฺชสมฺผสฺสปจฺจยโตฯ อุตฺตรารณี วิย ผสฺโส วตฺถารมฺมณาทิผสฺเสน ปวตฺตนโตฯ สงฺฆฏฺโฏ วิย ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ อรณิทฺวยสงฺฆฏฺฏนา วิย ผสฺสสฺเสว วตฺถารมฺมเณสุ สงฺฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺติโตฯ อคฺคิ วิย เวทนา อนุทหนฏฺเฐน ขณิกาวายญฺจฯ วตฺถารมฺมณํ วา อุตฺตรารณี วิย อินฺธนาปาตคหณาทีสุ อุสฺสาหสฺส วิย ปวตฺติสมฺภวโตฯ ผสฺโส อธรารณี วิย นิรุสฺสาหนิรีหตาวเสน อตฺตสาธนโตฯ

10. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตวณฺณนา

[510] รสนํ ภญฺชนํ นิรุชฺฌนํ รโสฯ โย โย ธมฺมานํ รโส ยถาธมฺมรโส, เตน ยถาธมฺมรเสนฯ ปฏิปาฏิยาติ กเมน, อุภเยนปิ ธมฺมานํ ปหานกฺกเมนาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมสฺมิํ อินฺทฺริยวิภงฺเคติ อิมสฺมิํ อินฺทฺริยสํยุตฺตสญฺญิเต อินฺทฺริยวิภงฺเคฯ อเทสิตตฺตาติ เสสสุตฺตานิ วิย ‘‘สุขินฺทฺริย’’นฺติอาทินา อเทสิตตฺตา อิทํ อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ นามฯ วลิยา ขรสมฺผสฺสาย ผุฏฺฐสฺสฯ ตนฺติ กณฺฏกเวทนาทิํฯ เอตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยสฺสฯ

เตสํ เตสนฺติ โทมนสฺสินฺทฺริยาทีนํฯ การณวเสเนวาติ ตํตํอสาธารณการณวเสนฯ เตสญฺหิ วิเสสการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺตจีวราทีนํ วา’’ติ อาหฯ

เอกโตวาติ ปุนปฺปุนํ ปทุทฺธารณํ อกตฺวา เอกชฺฌเมวฯ ทุติยชฺฌานาทีนํ อุปจารกฺขเณ เอว นิรุชฺฌนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ เตสํ ทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสาทีนํฯ อติสยนิโรโธติ สุฏฺฐุ ปหานํ อุชุปฺปฏิปกฺเขน วูปสโมฯ นิโรโธเยวาติ นิโรธมตฺตเมวฯ นานาวชฺชเนติ เยน อาวชฺชเนน อปฺปนาวีถิ โหติ, ตโต ภิชฺชาวชฺชเน, อเนกาวชฺชเน วาฯ อปฺปนาวีถิยญฺหิ อุปจาโร เอกาวชฺชโน, อิตโร อเนกาวชฺชโน อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตนโตฯ

วิสมนิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิลมโถ วิสมาสนุปตาโป ฯ ปีติผรเณนาติ ปีติยา ผรณรสตฺตาฯ ปีติสมุฏฺฐานานํ วา ปณีตรูปานํ กายสฺส พฺยาปนโต วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหตี’’ติฯ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปีติ ปิ-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโต, โส ‘‘ปหีนสฺสา’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘ปหีนสฺสปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺสา’’ติฯ เอตํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺส มยฺหํ อติจิรํ วิตกฺกยโต วิจารยโต กาโยปิ กิลมิ, จิตฺตมฺปิ วิหญฺญี’’ติ จ วจนโต กายจิตฺตเขทานํ วิตกฺกวิจารปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ วิตกฺกวิจารภาเว อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ ตตฺถ ทุติยชฺฌานุปจาเร อสฺส โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ภเวยฺยฯ ‘‘ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ อุปจารกฺขเณ โทมนสฺสสฺส สุปฺปหีนภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา’’ติฯ ปหีนมฺปิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปีติ วิย น ทูเรติ กตฺวา ‘‘อาสนฺนตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ นานาวชฺชนุปจาเร ปหีนมฺปิ ปหานงฺคํ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตายา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตาทิสาย อาเสวนาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา ยถา มคฺควีถิโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา สทิสานุปสฺสนาว ปวตฺตนฺติ, เอวมิธาปิ อปฺปนาวารโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา อุเปกฺขาสหคตาว ปวตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ อปริเสสนฺติ สุวิกฺขมฺภิตนฺติ กตฺวา วิกฺขมฺภเนน อนวเสสํฯ

ตถตฺตายาติ ตถภาวาย ปฐมชฺฌานสมงฺคิตายฯ สา ปนสฺส อุปฺปาทเนน วา อุปฺปนฺนสฺส สมาปชฺชเนน วา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทนตฺถาย สมาปชฺชนตฺถายา’’ติฯ ทฺวีสูติ นวมทสเมสุ สุตฺตนฺเตสุฯ

สุขินฺทฺริยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ชราวคฺโค