4. เอกพีชิสุตฺตวณฺณนา

[494] วิปสฺสนโต นิสฺสกฺกนฺติ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ นิสฺสกฺกํฯ อิทานิ ตเมว สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สมตฺตานี’’ติอาทิมาหฯ ตีณิ นิสฺสกฺกานิ เอวมิธ ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานิ เอกพีชิอาทิวิภาวนโตฯ เตนาห ‘‘สกทาคามิมคฺคสฺส หี’’ติอาทิฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม เตนตฺตภาเวน สกทาคามิมคฺคํ ปตฺตุํ คจฺฉนฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิฯ ปญฺจปิ เต โสตาปตฺติมคฺคสฺส เภทาเยวาติ ‘‘สกทาคามิมคฺเค ฐตฺวา นีหริตพฺพานี’’ติ วุตฺตํฯ

เอกพีชีติ เอตฺถ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํฯ ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํ ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชิ นามฯ เตนาห – ‘‘โสตาปนฺโน หุตฺวา’’ติอาทิฯ มานุสกํ ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตํ, เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ภควตา คหิตนามาเนตานิฯ เอตฺตกญฺหิ ปมาณํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํฯ

ทฺเว ตโย ภเวติ เทวมนุสฺเสสุ เอว ทฺเว ตโย ภเวฯ สมฺโพธิจตุสจฺจธมฺโม ปรํ อยนํ นิสฺสโย คติ เอตสฺสาติ สมฺโพธิปรายโณฯ กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺฐาย หิ นีจกุเล อุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภเคสุ กุเลสุ เอว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ เกวโลปิ หิ กุล-สทฺโท มหาโภคกุลเมว วทติฯ ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวน กถิโตฯ ชาตสฺส กุมารสฺส วิย อริยาย ชาติยา ชาตสฺส นามเมตํ, ยทิทํ นิยโตติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิโกติ จ สมญฺญาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควตา คหิตนามวเสเนวา’’ติอาทิฯ

ยทิ ปุพฺพเหตุนิยมโต โสตาปนฺโน จ นิยโตติ โสตาปตฺติมคฺคโต อุทฺธํ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปนิสฺสยาภาวโต ปุพฺพเหตุกิจฺจํ นตฺถีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยภาโว อาปชฺชติฯ

ยทิ ตสฺสปิ ปุพฺพเหตุอุปนิสฺสโย สิยา, ตาว นิยมโต โสตาปตฺติมคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ เอว นิยมิโต, ยาวญฺจ อกนิฏฺฐํ ตสฺส ปุพฺพเหตุ นาม , อเหตุกตา อาปนฺนา, อิจฺจสฺส อเหตุ อปฺปจฺจยา นิปฺผตฺติ ปาปุณาติฯ กิญฺจ เหตุ เจ? นิยมโต โสตาปนฺโน จ นิยโตติ ปฐมมคฺคาธิคเมเนว อนุกฺกเมน อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ กิจฺจานิ นิปฺผชฺชนฺติ, เอวํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทินิยเม สติ สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตตาย ทุกฺขสฺส มูลภูตา กิเลสา ปฐมมคฺเคเนว ขีณาติ อุปริ ตโย มคฺคา อกิจฺจา สิยุํฯ เตนาห ‘‘ปฐมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย กโต นามา’’ติอาทิฯ

ยทิ อุปริ ตโย มคฺคา สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิตํ นิยเมนฺติ, ตโต จ อญฺโญ โสตาปนฺโน นตฺถีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อกิจฺจกตา นิปฺปโยชนตา อาปชฺเชยฺยฯ อถ สกฺกายทิฏฺฐิอาทิปฺปหานํ ตสฺส กิจฺจํ, เตสํ เตสํ ปหาเนน สตฺตกฺขตฺตุปรมาทินิยมตายฯ ภวิตพฺพํ, ยาว อุปริมคฺคา เอว โหนฺตีติ สตฺตภวาทิโต อุทฺธมปวตฺตนโต เตน วินาเนน สกฺกายทิฏฺฐิอาทิปฺปหาเนน จ เตน วินา ภวิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ปฐมมคฺเค อนุปฺปนฺเนว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนาติ อาปชฺชตี’’ติฯ ติณฺณํ มคฺคานนฺติ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํฯ วิปสฺสนา นิยเมตีติ ยุชฺชตีติ วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สเจ หี’’ติอาทิมาหฯ

โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโยฯ ตตฺเรกจฺเจ ปากเฏ ปญฺญาเต ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาถปิณฺฑิโก’’ติอาทิมาหฯ อิธฏฺฐกโวกิณฺณสุกฺขวิปสฺสกสฺสาติ โย อิมสฺมิํ กามภเว ฐิโต มนุสฺสเทววเสน โวกิณฺณภวูปปตฺติโก สุกฺขวิปสฺสโก จ, ตสฺส วเสนฯ นามํ กถิตนฺติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ นามํ กถิตํฯ เกจิ ปน ‘‘กามภเว สตฺตกฺขตฺตุํเยว อุปฺปชฺชติ, น ตโต’’ติ วทนฺติ, ตํ วีมํสิตพฺพํฯ

โสเธสฺสามีติ ชมฺพุทีเป เกนจิ เตปิฏเกน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปิฏกตฺตยเมว มยฺหํ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน โสเธยฺยามีติ ปรตีรํ ชมฺพุทีปํ คโตฯ โย ภิกฺขุ สกฺโกตีติ โยชนาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ เอกมุเขน อภินิวิฏฺเฐนปิ อภิธมฺมปริยาเยน ตีหิ เอว วิโมกฺเขหิ มคฺคํ ลภตีติ อภินิเวสเภเทน ตโย ปุคฺคลา สุญฺญตโต วุฏฺฐิตา, ตถา ตโย อปฺปณิหิตโต วุฏฺฐิตาติ ฉ โหนฺติ, เตว สทฺธาธุรปญฺญาธุรวเสน ทฺวาทส สกทาคามิโนฯ

ตถา อรหนฺโต, ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี เอโก อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ ปญฺจ, เต อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิเภเทน ทสาติ อวิหาทีสุ จตูสุปิ จตฺตาลีส, อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถีติ อฏฺฐจตฺตาลีส อนาคามิโนฯ วิปสฺสนา กถิตา สมฺมสนจารสฺส กถิตตฺตาฯ

5-10. สุทฺธกสุตฺตาทิวณฺณนา

[495-500] ยถา จกฺขุสฺส สหชาตตทินฺทฺริยนิสฺสิตธมฺเมสุ อธิปเตยฺยํ อนุวตฺตนียตฺตา, เอวํ ตํทฺวาริกธมฺเมสุปิ อธิปเตยฺยํ เตหิ อนุวตฺตนียตฺตาติ วุตฺตํ – ‘‘อธิปเตยฺยสงฺขาเตน อินฺทฏฺเฐนา’’ติฯ เอส นโย เสสินฺทฺริยาทีสุปิฯ จตุสจฺจวเสน กถิตานิ สภาวาทิวิภาวนสฺส กถิตตฺตาฯ

ฉฬินฺทฺริยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุขินฺทฺริยวคฺโค

1-5. สุทฺธิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[501-505] ยถา จกฺขุ ทสฺสเน อธิปเตยฺยฏฺเฐน จกฺขุนฺทฺริยํ, เอวํ สุขเวทนา สุขเน อธิปเตยฺยฏฺเฐน สุขินฺทฺริยํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เสสํ เตภูมกนฺติ เสสํ ภูมิตฺตยวเสน เตภูมกํฯ

6. ปฐมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[506] กายิกนฺติ อยมสฺส นิสฺสยวเสน นิทฺเทโสติ อาห – ‘‘กายปสาทวตฺถุก’’นฺติฯ สรูปนิทฺเทโส สุขํ สุขินฺทฺริยสฺส สรูปนฺติฯ สาทนียฏฺเฐน ธมฺมปทานิ อตฺตนิ อสฺสาทยตีติ สาตํ, มธุรํฯ เวทยิตนฺติ เวทิยนํ, อนุภวนนฺติ อตฺโถฯ อญฺญธมฺมวิสิฏฺโฐติ ผสฺสาทีหิ อญฺเญหิ ธมฺเมหิ วิสทิโสฯ กายิกนฺติ ปสาทกายสนฺนิสฺสิตํฯ เจตสิกนฺติ เจโตสนฺนิสฺสิตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิฯ กายปสาท…เป.… นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร ปสาทกาเย วตฺถุํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ