8. ปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[488] ตนฺติ มคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํฯ ปาฬิยํ วุตฺตเมว ‘‘อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติอาทินาฯ อฏฺฐหีติ จตูหิ ผเลหิ จตูหิ จ มคฺเคหีติ อฏฺฐหิฯ พหิภูโต น อนฺโตภาโวฯ โลกุตฺตราเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ มคฺคผลจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตาฯ

9-10. สมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[489-490] อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ เอตฺถ สมฺปนฺนสทฺโท ปริปูริอตฺโถติ อาห ‘‘ปริปุณฺณินฺทฺริโย’’ติฯ มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ สามญฺญโตว เทสิตตฺตาฯ

มุทุตรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค

2. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา

[492] อิตฺถิภาเวติ อิตฺถิตายฯ อินฺทฏฺฐํ กโรติ ตถาสตฺตชนสามญฺญการณภาวโตฯ อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํฯ เอส นโย ปุริสินฺทฺริเยฯ ชีวิเตติ สหชาตธมฺมานํ ชีวเน ปาลเน ปวตฺตเนฯ วฏฺฏินฺทฺริยานีติ วฏฺฏเหตุภูตานิ อินฺทฺริยานิฯ อิเมสุ หิ อุปาทินฺนอินฺทฺริเยสุ สติ วฏฺฏํ วตฺตติ ปญฺญายติฯ

3. อญฺญินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา

[493] อชานิตปุพฺพํ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมมาห, ตถา เตสํเยว ญาตธมฺมานนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อาชานาตีติ อญฺญา, ปฐมมคฺเคน ญาตมนติกฺกมิตฺวา ชานาตีติ อตฺโถฯ โสตาปนฺนาทีนํ ฉอริยานํ เอตํ นามํฯ อญฺญสฺส อินฺทฺริยานิ อญฺญินฺทฺริยานิฯ อญฺญาตาวีสูติ อาชานิตวนฺเตสุฯ ยสฺมา อคฺคผลธมฺเมสุ ญาณกิจฺจํ สาติสยํ, ตสฺมา ตํ กิจฺจํ เสสธมฺเมสุปิ สมาโรเปตฺวา วุตฺตํ ‘‘อญฺญาตาวีสุ อรหตฺตผลธมฺเมสู’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ เตสุ เตสุ มคฺคผเลสุฯ เตน เตนากาเรนาติ อนญฺญาตชานนาทิอากาเรนฯ

4. เอกพีชิสุตฺตวณฺณนา

[494] วิปสฺสนโต นิสฺสกฺกนฺติ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ นิสฺสกฺกํฯ อิทานิ ตเมว สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สมตฺตานี’’ติอาทิมาหฯ ตีณิ นิสฺสกฺกานิ เอวมิธ ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานิ เอกพีชิอาทิวิภาวนโตฯ เตนาห ‘‘สกทาคามิมคฺคสฺส หี’’ติอาทิฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม เตนตฺตภาเวน สกทาคามิมคฺคํ ปตฺตุํ คจฺฉนฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิฯ ปญฺจปิ เต โสตาปตฺติมคฺคสฺส เภทาเยวาติ ‘‘สกทาคามิมคฺเค ฐตฺวา นีหริตพฺพานี’’ติ วุตฺตํฯ

เอกพีชีติ เอตฺถ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํฯ ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํ ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชิ นามฯ เตนาห – ‘‘โสตาปนฺโน หุตฺวา’’ติอาทิฯ มานุสกํ ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตํ, เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ภควตา คหิตนามาเนตานิฯ เอตฺตกญฺหิ ปมาณํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํฯ

ทฺเว ตโย ภเวติ เทวมนุสฺเสสุ เอว ทฺเว ตโย ภเวฯ สมฺโพธิจตุสจฺจธมฺโม ปรํ อยนํ นิสฺสโย คติ เอตสฺสาติ สมฺโพธิปรายโณฯ กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺฐาย หิ นีจกุเล อุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภเคสุ กุเลสุ เอว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ เกวโลปิ หิ กุล-สทฺโท มหาโภคกุลเมว วทติฯ ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวน กถิโตฯ ชาตสฺส กุมารสฺส วิย อริยาย ชาติยา ชาตสฺส นามเมตํ, ยทิทํ นิยโตติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิโกติ จ สมญฺญาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควตา คหิตนามวเสเนวา’’ติอาทิฯ

ยทิ ปุพฺพเหตุนิยมโต โสตาปนฺโน จ นิยโตติ โสตาปตฺติมคฺคโต อุทฺธํ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปนิสฺสยาภาวโต ปุพฺพเหตุกิจฺจํ นตฺถีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยภาโว อาปชฺชติฯ