6. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา

[348] นิโรธํ วลญฺเชติ อนาคามิภาวโตฯ อิเม สงฺขาราติ อิเม ‘‘กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร’’ติ วุจฺจมานา ตโย สงฺขาราฯ สทฺทโตปิ, อตฺถโตปิ อญฺญมญฺญํ มิสฺสา, ตโต เอว อาลุฬิตา อากุลา, อวิภูตา ทุพฺพิภาวนา, ทุทฺทีปนา อสงฺกรโต ทีเปตุํ ทุกฺกราฯ ตถา หิ กุสลเจตนา เอว ‘‘กายสงฺขาโร’’ติปิ วุจฺจติ, ‘‘วจีสงฺขาโร’’ติปิ, ‘‘จิตฺตสงฺขาโร’’ติปิฯ อสฺสาสปสฺสาสาปิ กตฺถจิ ‘‘กายสงฺขาโร’’ติ, วิตกฺกวิจาราปิ ‘‘วจีสงฺขาโร’’ติ วุจฺจนฺติ, สญฺญาเวทนาปิ ‘‘จิตฺตสงฺขาโร’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อากฑฺฒิตฺวา คหณํ อาทานํ, สมฺปตฺตสฺส หตฺเถ กรณํ คหณํ, คหิตสฺส วิสฺสชฺชนํ มุญฺจนํ, ผนฺทนํ โจปนํ ปาเปตฺวา นิปฺผาเทตฺวาฯ หนุสญฺโจปนนฺติ กายวิญฺญตฺติวเสน ปุพฺพภาเค หนุสญฺโจปนํ กตฺวาฯ เอวญฺหิ วจีเภทกรณํฯ เอวํ อิเมติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํฯ

ปทตฺถํ ปุจฺฉติ อิตรสงฺขาเรหิ ปทตฺถโต วิเสสํ กถาเปสฺสามีติฯ กายนิสฺสิตาติ เอตฺถ กายนิสฺสิตตา จ เนสํ ตพฺภาวภาวิตาย เวทิตพฺพา, น กายสฺส นิสฺสยปจฺจยตาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺตี’’ติ อาหฯ กาโยติ เจตฺถ กรชกาโย ทฏฺฐพฺโพฯ จิตฺตนิสฺสิตาติ จิตฺตํ นิสฺสาย ตํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนาฯ

‘‘สมาปชฺชามี’’ติ ปทสฺส สมีเป วุจฺจมานํ ‘‘สมาปชฺชิสฺส’’นฺติ ปทํ อาสนฺนานาคตกาลวาจี เอว ภวิตุํ ยุตฺตํ, น อิตรนฺติ อาห – ‘‘ปททฺวเยน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติกาโล กถิโต’’ติฯ ตยิทํ ตสฺส ตถา วตฺตพฺพตาย วุตฺตํ, น ปน ตสฺส ตถา จิตฺตปวตฺติสมฺภวโตฯ สมาปนฺเนปิ เอเสว นโยฯ ปุริเมหีติ ‘‘สมาปชฺชิสฺสํ สมาปชฺชามี’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิฯ ปจฺฉิเมนาติ ‘‘สมาปนฺโน’’ติ ปเทนฯ

ภาวิตํ โหติ อุปฺปาทิตํ โหติ นิโรธสมาปนฺนตฺถายฯ อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนสงฺขาตาย นิโรธภาวนาย ตํ จิตฺตํ ภาวิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ยํ ต’’นฺติอาทิฯ ทุติยชฺฌาเนเยวาติ ทุติยชฺฌานกฺขเณ นิรุชฺฌติฯ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต อนุปฺปาทนโต เหฏฺฐา นิโรโธติ อธิปฺเปโตฯ

จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ตชฺชา ปริกมฺมสิทฺธา ยา อปฺปวตฺติ , ตตฺถ ‘‘นิโรธสมาปตฺติสญฺญา’’ติ, ยา เนสํ ตถา อปฺปวตฺติฯ สา ‘‘อนฺโตนิโรเธ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตาฯ

‘‘จิตฺตสงฺขาโร นิรุทฺโธ’’ติ วจนโต ตทญฺเญสํ อนิโรธํ อิจฺฉนฺตานํ วาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตสงฺขาโร นิรุทฺโธติ วจนโต’’ติอาทิํ วตฺวา ตตฺถ อติปฺปสงฺคทสฺสนมุเขน ตํ วาทํ นิเสเธตุํ ‘‘เต วตฺตพฺพา’’ติอาทิมาหฯ อภินิเวสํ อกตฺวาติ ยถาคเต พฺยญฺชนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวาฯ อาจริยานํ นเยติ อาจริยานํ ปรมฺปราคเต ธมฺมนเย ธมฺมเนตฺติยํ ฐตฺวาฯ

กิริยมยปวตฺตสฺมินฺติ ปริตฺตภูมกกุสลากุสลธมฺมปพนฺเธ วตฺตมาเนฯ ตสฺมิญฺหิ วตฺตมาเน กายิก-วาจสิก-กิริยสมฺปวตฺติ โหติ, ทสฺสน-สวนาทิวเสน อารมฺมณคฺคหเณ ปวตฺตมาเนติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘พหิทฺธารมฺมเณสุ ปสาเท ฆฏฺเฏนฺเตสู’’ติฯ มกฺขิตานิ วิยาติ ปุญฺฉิตานิ วิย โหนฺติ ฆฏฺฏนาย วิพาธิตตฺตาฯ เอเตนายํ ฆฏฺฏนา ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาณานํ เวคสา อุปฺปชฺชนาย น อารมฺมณนฺติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห – ‘‘อนฺโตนิโรเธ ปญฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺตี’’ติฯ

ตโต ปรํ สจิตฺตโก ภวิสฺสามีติ อิทํ อตฺถโต อาปนฺนํ คเหตฺวา วุตฺตํ – ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามี’’ติ เอเตเนว ตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธตฺตาฯ ยํ เอวํ ภาวิตนฺติ เอตฺถ วิสุํ จิตฺตสฺส ภาวนา นาม นตฺถิ, อทฺธานปริจฺเฉทํ ปน กตฺวา นิโรธสมาปตฺตตฺถาย กาตพฺพปริกมฺมภาวนาย เอว ตสฺส สิชฺฌนโตฯ

สา ปเนสา นิโรธกถาฯ ทฺวีหิ พเลหีติ สมถวิปสฺสนาพเลหิฯ ตโย จ สงฺขารานนฺติ ติณฺณํ กายวจีจิตฺตสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาฯ โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ อฏฺฐนฺนํ อนุปสฺสนาญาณานํ, อฏฺฐนฺนญฺจ มคฺคผลญาณานํ วเสน อิมาหิ โสฬสหิ ญาณปฺปวตฺตีหิฯ นวหิ สมาธิจริยาหีติ อฏฺฐ สมาปตฺติโย อฏฺฐ สมาธิจริยา, ตาสํ อุปจารสมาธิ สมาธิภาวสามญฺเญน เอกา สมาธิจริยาติ เอวํ นวหิ สมาธิจริยาหิฯ วสีภาวตาปญฺญาติ วสีภาวตาสงฺขาตา ปญฺญาฯ

สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา, เต ตาว อาการา ติฏฺฐนฺตุ, สรูปมตฺตสฺส ปนสฺส วตฺตพฺพนฺติ อาห – ‘‘โก ปนายํ นิโรโธ นามา’’ติฯ ยทิ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติ, อถ กิมตฺถเมตํ ฌานสุขาทิํ วิย สมาปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สงฺขาราน’’นฺติอาทิฯ

ผลสมาปตฺติจิตฺตนฺติ อรหตฺตํ อนาคามิผลจิตฺตํฯ ‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘กิํ ปน…เป.… น สมุฏฺฐาเปตี’’ติฯ สมุฏฺฐาเปติ รูปสมุปฺปาทกตฺตาฯ อิมสฺสาติ นิโรธํ สมาปนฺนภิกฺขุโนฯ สา น สมุฏฺฐาเปตีติ สา จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ น สมุฏฺฐาเปติ อสฺสาสปสฺสาเสฯ ผลสมาปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานิกภาโว กถํ นิจฺฉิโตติ อาห – ‘‘กิํ วา เอเตนา’’ติอาทิฯ วกฺขมานากาเรนปิ ปริหาโร โหตีติฯ สนฺตสมาปตฺติโตติ นิโรธสมาปตฺติเมว สนฺธาย วทติฯ อพฺโพหาริกา โหนฺติ อติสุขุมสภาวตฺตา, สญฺชีวตฺเถรสฺส ปุพฺเพ สมาปตฺติกฺขเณ อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกภาวํ คจฺฉนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิต’’นฺติฯ

กิริยมย …เป.… อุปฺปชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ ภวงฺคุปฺปตฺติกาลมฺปิ วิตกฺกวิจารา อุปฺปชฺชนฺเตวาติ? กิญฺจาปิ อุปฺปชฺชนฺติ, วจีสงฺขารลกฺขณปฺปตฺตา ปน น โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิํ ภวงฺค’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

สุญฺญโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนปิ อารมฺมเณนาติ อารมฺมณภูตเมตํฯ สุญฺญตา นาม ผลสมาปตฺติ นิจฺจสุขอตฺตสภาวโต สุญฺญตฺตาฯ ‘‘สุญฺญโต ผสฺโส’’ติ วุตฺตํ วุตฺตนเยน สุญฺญสภาวตฺตาฯ อนิมิตฺตา นาม ผลสมาปตฺติ ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวโตฯ อปฺปณิหิตา นาม ผลสมาปตฺติ ราคปณิธิอาทีนมภาวโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เตนาห ‘‘อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ ราคนิมิตฺตาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺขารนิมิตฺตสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ยทคฺเคน ผลสมาปตฺติสมฺผสฺโส สุญฺญโต นาม, ตทคฺเคน ผลสมาปตฺติปิ สุญฺญตา นาม, ผสฺสสีเสน ปน เทสนา อาคตาติ ตถา วุตฺตํฯ อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโยฯ

อาคมนํ เอตฺถ, เอตายาติ วา อาคมนิกา, สา เอว อาคมนิยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวาฯ วุฏฺฐาติ นิมิตฺตโต มคฺคสฺส อุปฺปาทเนนฯ อนิมิตฺตา นาม นิจฺจนิมิตฺตสฺส อุคฺฆาฏนโตฯ

เอตฺถ จ วุฏฺฐานเมว ปมาณํ, น ปริคฺคหทสฺสนานิฯ อปฺปณิหิตา นาม สุขปณิธิยา ปฏิปกฺขโตฯ สุญฺญตา นาม อตฺตทิฏฺฐิยา อุชุปฏิปกฺขตฺตา สตฺตสุญฺญตาย สุทิฏฺฐตฺตาฯ มคฺโค อนิมิตฺโต นาม วิปสฺสนาคมนโตฯ ผลํ อนิมิตฺตํ นาม มคฺคาคมนโตฯ วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย อาคมนสฺส ววตฺถานสฺส อภาเวน, วิปสฺสนาย อนิมิตฺตาทินามลาโภ อววตฺถิโตติ อธิปฺปาโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ยสฺมา ปน สา มคฺควุฏฺฐานกาเล เอวรูปาปิ โหตีติ ตสฺส วเสน มคฺคผลานํ วิย ผสฺสสฺสปิ ปวตฺติรูปตฺตา ยถาวุตฺโต วิกปฺโป อนวสโรติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ ปุคฺคลเภทวเสน วุตฺตํฯ น หิ เอกํเยว ปุคฺคลํ เอตสฺมิํ ขเณ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติฯ ‘‘ติวิโธ ผสฺโส ผุสตี’’ติ วา ภวิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน ‘‘นิโรธผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺสา’’ติอาทิ ยสฺส ยถาวุตฺตา ตโย เอว ผสฺสา สมฺภวนฺติ, ตสฺส อนวเสสคฺคหณวเสเนว วุตฺตํ ‘‘ตโย ผสฺสา ผุสนฺตี’’ติฯ

นิพฺพานํ วิเวโก นาม สพฺพสงฺขารวิวิตฺตภาวโตฯ ตสฺมิํ วิเวเก เอกนฺเตเนว นินฺนโปณตฺตา เอว หิ เต ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา อุตฺตมปุริสา จตุนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติํ อนวเสสคฺคหณลกฺขณํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตีติฯ

ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[349] เนสนฺติ อปฺปมาณเจโตวิมุตฺติ-อากิญฺจญฺญเจโตวิมุตฺติสญฺญิตานํ ฌานานํฯ อตฺโถปิ นานาติ อาเนตฺวา โยชนาฯ ผรณอปฺปมาณตาย ‘‘อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตี’’ติ ลทฺธนามํ พฺรหฺมวิหารชฺฌานนฺติ อาห ‘‘ภูมนฺตรโต’’ติอาทิฯ อากิญฺจญฺญา เจโตวิมุตฺตีติ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานนฺติ อาห ‘‘ภูมนฺตรโต’’ติอาทิฯ วิปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนา, สพฺพาปิ วาฯ ปมาณกรโณ นาม ยสฺส สยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คุณาภาวทสฺสนวเสน ปมาณกรณโตฯ