1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[249] เวทนา จ ปชานาตีติ สจฺจาภิสมฺโพธวเสน วุจฺจมานเวทนานํ ปชานนํ สาติสยสมาธานปุพฺพกนฺติ ภควตา ‘‘สมาหิโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโต’’ติฯ เวทนาติ ติสฺโสปิ เวทนาฯ ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน, ปริชานนวเสนาติ อตฺโถฯ สมฺภวนฺติ สมุทยํ ตณฺหาวิชฺชากมฺมผสฺสาทิปฺปเภทํ อุปฺปตฺติการณํฯ เตนาห ‘‘สมุทยสจฺจวเสน ปชานาตี’’ติฯ ยตฺถาติ ยํนิมิตฺตํ, ยํ อาคมฺม กามตณฺหาวิชฺชาทินิโรธา เวทนานิโรโธ, เตสํ อยํ นิโรโธฯ นิพฺพานํ อารพฺภ อริยมคฺคปฺปวตฺติยา หิ นิพฺพานํ เวทนานิโรโธติ วุตฺโตฯ ขยํ คเมตีติ ขยคามี, ตํ ขยคามินํฯ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา กามานํ ปาตุกามตาวเสน ปวตฺตนโต, อจฺจนฺตเมว สมุจฺฉินฺนตฺตา นตฺถิ เอตสฺมิํ ฉาตนฺติ นิจฺฉาโตฯ เตนาห ‘‘นิตฺตณฺโห’’ติฯ สมฺมสนจารเวทนาติ สมฺมสนูปจารเวทนาฯ ทฺวีหิ ปเทหีติ ‘‘สมาหิโต สมฺปชาโน’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิฯ ‘‘สโต’’ติ ปน อิทํ สมฺปชานปทสฺเสว อุปพฺรูหนนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสเสหิ จตูหิ จตุสจฺจํ กถิตํ, อิตเรหิ ปน ทฺวีหิ จตุสจฺจพุชฺฌนเมว กถิตํฯ สพฺพสงฺคาหิโกติ สพฺพสภาวธมฺมานํ สงฺคณฺหนโกฯ เตนาห ‘‘จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโต’’ติฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุขสุตฺตวณฺณนา

[250] ทุกฺขํ น โหตีติ อทุกฺขํ, สุขํ น โหตีติ อสุขํ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อทุกฺขมสุขนฺติ เวทยิตสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ สปรสนฺตานคเต สนฺธาย อชฺฌตฺตพหิทฺธาคหณนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปรสฺส จา’’ติฯ เตน สพฺพมฺปิ เวทยิตํ คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ นสฺสนสภาวนฺติ อิตฺตรขณตาย ภงฺคโต อุทฺธํ อปสฺสิตพฺพสภาวํฯ ปโลโก เภโท เอตสฺส อตฺถีติ ปโลกินํฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชนสภาว’’นฺติฯ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาติ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาญาเณน อนิจฺจา ปภงฺคุโนติ อารมฺมณโต, อุตฺตรกาลํ อสมฺโมหโต มคฺคปรมฺปราย ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโตฯ วิรชฺชตีติ มคฺควิราเคน วิรชฺชติฯ สมฺมสนจารเวทนา กถิตา อารทฺธวิปสฺสกานํ วเสน เทสนาติฯ โลกิยโลกุตฺตเรหิ ญาเณหิ ยาถาวโต ปริชานนํ ปฏิวิชฺฌนํ ญาณผุสนํฯ

สุขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[251] สพฺพมฺปิ อฏฺฐสตปเภทํ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺเฉทปหานวเสน ปชหิฯ เตนาห ‘‘สมุจฺฉินฺที’’ติฯ ยทคฺเคน ตณฺหา สพฺพโส สมุจฺฉินฺนา, ตทคฺเคน สพฺพานิปิ สญฺโญชนานีติ อาห ‘‘ทสวิธมฺปี’’ติอาทิฯ สมฺมาติ สุฏฺฐุฯ ปหานญฺจ นาม อุปาเยน ญาเยน ปหานนฺติ อาห ‘‘เหตุนา การเณนา’’ติฯ ทสฺสนาภิสมยาติ อสมฺโมหปฏิเวธาฯ อรหตฺตมคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโนว สภาวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ วิทฺธํเสนฺโต เอว ปวตฺตติ, เตน มาโน ยาถาวโต ทิฏฺโฐ นาม โหติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ ยถา หิ สูริเย อุฏฺฐิเต อนฺธกาโร วิทฺธํสิยมาโน วิหโต, เอวํ อรหตฺตมคฺเค อุปฺปชฺชมาเน โส สพฺพโส ปหีโน เอว โหติ, น ตสฺมิํ สนฺตาเน ปติฏฺฐํ ลภติ, อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตมคฺโค หี’’ติอาทิฯ กิจฺจวเสนาติ อสมฺโมหปฏิเวธสงฺขาตสฺส ทสฺสนกิจฺจสฺส อนิปฺผาทนวเสนฯ

เย อิเม จตฺตาโร อนฺตาติ สมฺพนฺโธฯ มริยาทนฺโตติ มริยาทสงฺขาโต อนฺโตฯ เอส นโย เสสตฺตเยปิฯ เตสูติ จตูสุ อนฺเตสุฯ อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริจฺเฉทํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปหีนตฺตา จ อกาสีติ โยชนาฯ สมุสฺสโย อตฺตภาโวฯ

น ริญฺจตีติ น วิเวเจติ น วิสฺสชฺเชติฯ เตนาห ‘‘สมฺปชญฺญํ น ชหตี’’ติ, สมฺปชญฺญํ น ปริจฺจชตีติ อตฺโถฯ