10. ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา

[247] วณสรีโรติ วณิตสรีโรฯ ปกฺกตฺตาติ กุถิตตฺตาฯ สรทณฺเฑสุ สรสมญฺญาติ กณฺฑ-สทฺโท สรปริยาโยติ อาห – ‘‘สรวนนฺติ กณฺฑวน’’นฺติฯ อรุคตฺโต…เป.… เวทิตพฺโพ คุณสรีรสฺส ขณฺฑฉิทฺทสีลาทีหิ เหฏฺฐา มชฺเฌ อุปริภาเค จ เภทวิสมจฺฉินฺนวิการโทสตฺตาฯ เอตฺถ กุสา ‘‘กณฺฏกา’’ติ อธิปฺเปตา กณฺฏกสทิสตฺตา, กุสติณานํ เอว วา วุตฺตาการปเทโส ‘‘กุสกณฺฏโก’’ติ วุตฺโตฯ

คามวาสีนํ วิชฺฌนฏฺเฐนาติ นารโหว หุตฺวา เตสํ การานํ ปฏิคฺคหณวเสน ปีฬนฏฺเฐนฯ

ปกฺขินฺติ หตฺถิลิงฺคสกุณํฯ ตสฺส กิร หตฺถิโสณฺฑสทิสํ มุขํ, ตสฺมา ‘‘หตฺถิโสณฺฑสกุณ’’นฺติ วุตฺตํฯ วิสฺสชฺเชยฺยาติ รชฺชุยา ยถาพทฺธํ เอว วิสฺสชฺเชยฺยฯ

โภเคหีติ อตฺตโน สรีรโภเคหิฯ มณฺฑลํ พนฺธิตฺวาติ ยถา สรีรํ มณฺฑลากาเรน ติฏฺฐติ, เอวํ กตฺวาฯ สุปิสฺสามีติ นิทฺทํ โอกฺกมิสฺสามิฯ เฑตุกาโมติ อุปฺปติตุกาโมฯ ทิสา ทิสนฺติ ทิสโต ทิสํฯ

ฉ ปาณกา วิย ฉ อายตนานิ นานชฺฌาสยตฺตา, นานชฺฌาสยตา จ เนสํ นานาวิสยนินฺนตาย ทฏฺฐพฺพาฯ ทฬฺหรชฺชุ วิย ตณฺหา เตสํ พนฺธนโตฯ มชฺเฌ คณฺฐิ วิย อวิชฺชา พนฺธนสฺส ทุพฺพินิมฺโมจนเหตุโตฯ อารมฺมณํ พลวํ โหติ มนุญฺญภาเวน เจว ตตฺถ ตณฺหาภินิเวสสฺส ทฬฺหภาเวน จฯ

สริกฺขเกน วา อุปมาย อาหรณปกฺเขฯ อปฺปนาติ สํสนฺทนาฯ ปาฬิยํเยว อปฺปิตา อุปมา ‘‘เอวเมว โข’’ติอาทินาฯ รูปจิตฺตาทิวิสมนินฺนตฺตา จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

กณฺณจฺฉิทฺทกูปเกติ กณฺณจฺฉิทฺทสญฺญิเต อาวาเฏฯ ตสฺสาติ โสตสฺสฯ ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสโย โหติ เตน วินา สทฺทคฺคหณสฺส อภาวโตฯ ‘‘อชฏากาโสปิ วฏฺฏติ เอวา’’ติ วตฺวา ตสฺส ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺโตเลณสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธาตุปรมฺปรา ฆฏฺเฏนฺโตติ ภูตปรมฺปราสงฺฆฏฺเฏนฺโตฯ

เอวํ สนฺเตติ เอวํ ภูตปรมฺปราวเสน สทฺเท โสตปถมาคจฺฉนฺเตฯ สมฺปตฺตโคจรตา โหติ โสตสฺสฯ ฆานาทีนํ วิย ‘‘ทูเร สทฺโท’’ติ ชานนํ น สมฺภเวยฺย สมฺปตฺตคาหิภาวโตฯ ตถา ตถา ชานนากาโร โหติ มโนวิญฺญาณสฺส คหณาการวิเสสโตฯ โสตวิญฺญาณปฺปวตฺติ ปน อุภยตฺถ สมานาวฯ

ทูเร ฐิโตปิ สทฺโท ตาทิเส ฐาเน ปฏิโฆสาทีนํ ปจฺจโย โหติ อโยกนฺโต วิย อโยจลนสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมตาติ ธมฺมสภาโว, สทฺทสฺส โส สภาโวติ อตฺโถฯ ตโต ตโต สวนํ โหติ อากาสสญฺญิตสฺส อุปนิสฺสยสฺส ลพฺภนโตฯ ยทิ ปน โสตํ สมฺปตฺตคาหี สิยา, จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย น สิยาฯ ปฏฺฐาเน จ อวิเสเสน ‘‘สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺโต, พหิทฺธา จ จิตฺตชสฺส สทฺทสฺส สมฺภโว นตฺถิฯ อถ วา จิตฺตโช สทฺโท ธาตุปรมฺปราย โสตปสาทํ ฆฏฺเฏติ, น โส จิตฺตโช สทฺโท, โย ปรมฺปราย ปวตฺโตฯ อุตุโช หิ โส, ตสฺมา ยถุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺถ ฐิโตว โสตปสาทสฺส อาปาถํ อาคจฺฉตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสมฺปตฺตโคจรเมเวต’’นฺติฯ

ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ อาปชฺชติ ปริสฺสยานํ อภาวโตฯ นาสจฺฉิทฺทสงฺขาตอากาสสนฺนิสฺสเย วตฺตนโต ฆานํ อากาสชฺฌาสยํ วุตฺตํฯ วาเตน วินา คนฺธคหณสฺส อสมฺภวโต วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํฯ เตนาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ

คามโต ลทฺธพฺพํ อาหารํ คามํ, ตนฺนินฺนตาย คามชฺฌาสยตา วุตฺตาฯ ตถา หิ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํ, ตสฺมา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณา ชิวฺหาติฯ

อามกสุสานโต พหิฯ อุปาทิณฺณกชฺฌาสโยติ อุปาทิณฺณกนินฺโนฯ กายปสาทสนฺนิสฺสยภูตาย ปถวิยา โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ ฆฏิเต เอว ตตฺถ วิญฺญาณุปฺปตฺติ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ ‘‘ปถวีสนฺนิสฺสิตโผฏฺฐพฺพารมฺมโณ’’ติฯ ตถา หีติอาทิ กายสฺส อุปาทิณฺณกชฺฌาสยตาย สาธกํ ฯ อชฺฌตฺติกพาหิราติ อชฺฌตฺติกา พาหิรา วาฯ อสฺสาติ กายสฺสฯ สุสนฺถตสฺสาติอาทิ ตสฺส ปถวิยา ปจฺจยภาวทสฺสนํฯ

นานชฺฌาสโยติ นานารมฺมณนินฺโนฯ เตน มนสฺส มกฺกฏสฺส วิย อนวฏฺฐิตตํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐปุพฺเพปี’’ติอาทิฯ มูลภวงฺคคฺคหเณน ปิฏฺฐิภวงฺคํ นิวตฺเตติฯ อสฺสาติ มนสฺสฯ เอวํ กิริยมยํ วิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นานตฺตนฺติ เภโทฯ

ยถารุจิปฺปวตฺติยา นิวารณวเสน พทฺธานํฯ นิพฺพิเสวนภาวนฺติ โลลตาสงฺขาตปริปฺผนฺทสฺส อภาวํฯ นากฑฺฒตีติ สวิสเย รูปารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ, ตํสมงฺคินํ วา ปุคฺคลํ นากฑฺฒติฯ ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตา อายตนมุเขน ‘‘เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ

ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา

[248] ยวปุญฺโช สุปริปกฺกยวสมุทาโยฯ กาชหตฺถาติ ทณฺฑหตฺถาฯ โปเถยฺยุนฺติ ยถา ยวสงฺขาตํ ธญฺญํ วณฺฏโต มุจฺจติ, เอวํ โปเถยฺยุํฯ ยเว สาเวตฺวาติ ยวสีสโต ยเว โปถเนน โมเจตฺวา วิเวเจตฺวาฯ

จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ อารมฺมณทณฺฑเกหิ หนนฏฺฐานตฺตาฯ ยวกลาปี วิย สตฺโต เตหิ หญฺญมานตฺตาฯ ฉ พฺยาภงฺคิโย วิย สภาวโต ฉธาปิ ปจฺเจกํ อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตวเสน อฏฺฐารส อารมฺมณานิ ยวกลาปฏฺฐานิยสฺส สตฺตสฺส หนนโตฯ ภวปตฺถนาย อปราปรุปฺปตฺติํ สนฺธาย ‘‘ภวปตฺถนา กิเลสา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ ภวปตฺถนา จ ตสฺส ปจฺจยภูตา กิเลสา จาติ ภวปตฺถนากิเลสาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยสฺมา สตฺตานํ วฏฺฏทุกฺขํ นาม สพฺพมฺปิ ตํ ภวปตฺถนามูลกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอวํ สตฺตา’’ติอาทิฯ ภวปตฺถนกิเลสาติ จ ภวปตฺถนามูลกํ กิเลสํฯ

ภุมฺมนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมํฯ เตนาห ‘‘สุธมฺมาย ทฺวาเร’’ติฯ น กตนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนํ น กตํฯ นวคูถสูกรํ วิยาติ นวคูถภกฺขสูกรํ วิยฯ จิตฺเตเนวาติ โย พชฺฌติ, ตสฺส จิตฺเตเนว ฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เวปจิตฺติพนฺธนสฺส พนฺธนมุจฺจนํ วิย, ตสฺมา ‘‘เวปจิตฺติพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาณโมกฺขํ พนฺธนนฺติ ญาเณน มุจฺจนํ พนฺธนํฯ

มญฺญมาโนติ ปริกปฺปิตตณฺหาวเสน ‘‘เอตํ มมา’’ติ, ทิฏฺฐิวเสน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ, มานวเสน ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มญฺญนฺโตฯ ขนฺธวินิมุตฺตสฺส มญฺญมานวตฺถุโน อภาวา ‘‘ขนฺเธ มญฺญนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ