9. วีโณปมสุตฺตวณฺณนา

[246] ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วาติ กามํ ปาฬิยํ ปริสาทฺวยเมว คหิตํ, เสสปริสานํ ปน ตทญฺเญสมฺปิ เทวมนุสฺสานนฺติ สพฺพสาธารโณวายํ ธมฺมสงฺคโหติ อิมมตฺถํ อุปมาปุพฺพกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ยชนฺโตติ ททนฺโตฯ วินฺทิตพฺโพติ ลทฺธพฺโพ, อธิคนฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ เตนาห – ‘‘ทุพฺพลตณฺหา โส รญฺเชตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ปุพฺพุปฺปตฺติกา เอกสฺมิํ อารมฺมเณ ปฐมํ อุปฺปนฺนาฯ สา หิ อนาเสวนตฺตา มนฺทาฯ โสติ ฉนฺโทฯ รญฺเชตุํ น สกฺโกติ ลทฺธาเสวนตฺตาฯ โทโส นาม จิตฺตทูสนตฺตาฯ ตานีติ ทณฺฑาทานาทีนิฯ ตมฺมูลกาติ โลภมูลกา ตาว มายาสาเฐยฺยมานาติมานทิฏฺฐิจาปลาทโย, โทสมูลกา อุปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยถมฺภสารมฺภาทโย, โมหมูลกา อหิริก-อโนตฺตปฺป-ถินมิทฺธวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจ-วิปรีตมนสิการาทโย, สํกิเลสธมฺมา คหิตาว โหนฺติ ตํมูลกตฺตาฯ ยสฺมา ปน สพฺเพปิ สํกิเลสธมฺมา ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอว, ตสฺมา เตสมฺเปตฺถ คหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺโท ราโคติ วา’’ติ วุตฺตํฯ

ภายิตพฺพฏฺเฐน สภโยฯ เภรวฏฺเฐน สปฺปฏิภโยฯ กุสลปกฺขสฺส วิกฺขมฺภนฏฺเฐน สกณฺฏโกฯ กุสลอนวชฺชธมฺเมหิ ทุรวคาหฏฺเฐน สคหโนฯ ภวสมฺปตฺติภวนิพฺพานานํ อปฺปทานภาวโต อุมฺมคฺโคฯ ทุคฺคติคามิมคฺคตฺตา กุมฺมคฺโคฯ อิริยนาติ วตฺตนา ปฏิปชฺชนาฯ ทุคฺคติคามิตาย กิเลโส เอว กิเลสมคฺโคฯ น สกฺกา สมฺปตฺติภวํ คนฺตุํ กุโต นิพฺพานคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อสุภาวชฺชนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อนิจฺจมนสิการาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จิตฺตํ นิวตฺตติ สราคจิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ ปฏิปกฺขมนสิกาเรน วิโนทิตตฺตาฯ มชฺฌตฺตารมฺมเณติ อญฺญาณุเปกฺขฏฺฐานิเย อารมฺมเณฯ อุทฺเทส…เป.… อาวชฺชนฺตสฺสาติ อุทฺทิสาปนวเสน อุทฺเทสํ, ปริปุจฺฉาปนวเสน ปริปุจฺฉํ, ครูนํ สนฺติเก วสนวเสน ครุวาสํ อาวชฺชนฺตสฺสฯ จิตฺตนฺติ คมฺภีรญาณจริย-ปจฺจเวกฺขณ-ปญฺญวนฺต-ปุคฺคลเสวนวเสน ตทธิมุตฺติสิทฺธิยา อญฺญาณจิตฺตํ นิวตฺตติฯ

ยถา ‘‘ปุชฺชภวผลํ ปุญฺญ’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ (ที. นิ. 3.80), เอวํ กิฏฺฐสมฺภวตฺตา ‘‘กิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฏฺฐนฺติ กิฏฺฐฏฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺส’’นฺติฯ

ฆฏาติ สิงฺคยุคํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ สิงฺคานํ อนฺตเร’’ติฯ ฆฏาติ โคณาทีนํ สิงฺคนฺตรฏฺฐสฺส สมญฺญาติ วทนฺติฯ นาสารชฺชุเกติ นาสารชฺชุปาตฏฺฐาเนฯ

ทเมติ ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรติฯ นนฺติ จิตฺตํฯ ยํ สุตฺตํ สุภาสิตํ มยาฯ ตทสฺสาติ ตทา อสฺส ภิกฺขุโนฯ อารมฺมเณติ กมฺมฏฺฐานารมฺมเณฯ

สุทุชิตนฺติ นิพฺพิเสวนภาวกรเณน ชิตํฯ สุตชฺชิตนฺติ สุฏฺฐุ ทูรกรเณน ชิตํ, ตถาภูตญฺจ ตชฺชิตํ นาม โหตีติ ตถา วุตฺตํฯ โคจรชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตภูโต โคจโรฯ กมฺมฏฺฐานารมฺมณญฺหิ พหิทฺธารูปาทิอารมฺมณวิธุรตาย อชฺฌตฺตนฺติ วุจฺจติฯ สมโถ อนุรกฺขณํ เอตสฺสาติ สมถานุรกฺขณํฯ ยถา อินฺทฺริยสํวรสีลํ สมถานุรกฺขณํ โหติ, ตถา กถิตนฺติ อตฺโถฯ ยถา หิ อินฺทฺริยสํวรสีลํ สมถสฺส ปจฺจโย, เอวํ สมโถปิ ตสฺส ปจฺจโยติฯ

วาทิยมานาย วีณายฯ จิตฺตํ รญฺเชตีติ รชฺชเนนฯ อวิสฺสชฺชนียตาย จิตฺตํ พนฺธตีติ พนฺธนีโยฯ เวฏฺฐเกติ ตนฺตีนํ อาสชฺชนเวฏฺฐเกฯ โกณนฺติ กวณโต วีณาย สทฺทกรณโต โกณนฺติ ลทฺธนามํ ทารุทณฺฑํ สิงฺคาทีสุ เยน เกนจิ กตํ ฆฏิกํฯ เตนาห ‘‘จตุรสฺสํ สารทณฺฑก’’นฺติฯ

ยสฺมา โส ราชา ราชมหามตฺโต วา สทฺทํ ยถาสภาวโต น อญฺญาสิ, ตสฺมิํ ตสฺส อชานนาการเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺทํ ปสฺสิสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อสตี กิรายนฺติ ปาฬิยํ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ ยถาลิงฺคเมว วทนฺโต ‘‘อสา’’ติ อาหฯ ‘‘อสตีติ ลามกาธิวจน’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ ปโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสา โลกิตฺถิโย นามา’’ติ วุตฺตํ, โลเก อิตฺถิโย นาม อสติโยติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห ‘‘เวลา ตาสํ น วิชฺชตี’’ติฯ ปกติยา โลเก เชฏฺฐภาตา กนิฏฺฐภาตา มาตุโลติอาทิกา เวลา มริยาทา ตาสํ น วิชฺชติฯ กสฺมา? สารตฺตา จ ปคพฺพา จ สพฺเพสมฺปิ สมฺโภควเสน วินิโยคํ คจฺฉนฺติฯ กถํ? สิขี สพฺพฆโส ยถาฯ เตเนวาห –

‘‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺฐมยา วนา;

สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก’’ติฯ (ชา. 2.21.308);

อญฺญมฺปิ ตนฺติพทฺธํ จตุรสฺสอมฺพณวาทิตาทีนิฯ วีณา วิย ปญฺจกฺขนฺธา อเนกธมฺมสมูหภาวโตฯ ราชา วิย โยคาวจโร ตปฺปฏิพทฺธธมฺมคเวสกตฺตาฯ อสฺสาติ โยคาวจรสฺสฯ

นิรยาทิโต อญฺญสฺมิมฺปิ คติ-สทฺโท วตฺตติฯ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘คติคตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ, รูปรูป’’นฺติ จ ยถา, คติสญฺญิตํ ปวตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘เอตฺถนฺตเร สํสรติ วตฺตตี’’ติฯ สญฺชายนปเทโส เอว คตีติ สญฺชาติคติฯ

ตํ ปน คติํ สตฺตานํ สํเวควตฺถุภูตสฺส ปจฺจกฺขสฺส คพฺภาสยสฺส วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อยมสฺส กาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รูปธมฺมสฺส สลกฺขณํ คติ นิฏฺฐา, ตโต ปรํ อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถีติ สลกฺขณคติฯ อภาโว อจฺจนฺตาภาโวฯ สนฺตานวิจฺเฉโท วิภวคติ ตํนิฏฺฐานภาวาฯ เภโทติ ขณนิโรโธ, อิธาปิ ตํนิฏฺฐานตาเยว ปริยาโยฯ ยาว ภวคฺคาติ ยาว สพฺพภวคฺคาฯ สลกฺขณวิภวคติเภทคติโย ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาว ปกาสิตาติ น คหิตาฯ ตสฺส ขีณาสวสฺส น โหติ อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ

สีลํ กถิตํ รูปาทีสุ ฉนฺทาทินิวารณสฺส กถิตตฺตาฯ มชฺเฌ สมาธิภาวนา กถิตา ‘‘อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ…เป.… สมาธิยตี’’ติ โชติตตฺตาฯ ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ กถิตํ ‘‘ยมฺปิสฺส…เป.… น โหตี’’ติ วจนโตฯ

วีโณปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ฉปฺปาณโกปมสุตฺตวณฺณนา

[247] วณสรีโรติ วณิตสรีโรฯ ปกฺกตฺตาติ กุถิตตฺตาฯ สรทณฺเฑสุ สรสมญฺญาติ กณฺฑ-สทฺโท สรปริยาโยติ อาห – ‘‘สรวนนฺติ กณฺฑวน’’นฺติฯ อรุคตฺโต…เป.… เวทิตพฺโพ คุณสรีรสฺส ขณฺฑฉิทฺทสีลาทีหิ เหฏฺฐา มชฺเฌ อุปริภาเค จ เภทวิสมจฺฉินฺนวิการโทสตฺตาฯ เอตฺถ กุสา ‘‘กณฺฏกา’’ติ อธิปฺเปตา กณฺฏกสทิสตฺตา, กุสติณานํ เอว วา วุตฺตาการปเทโส ‘‘กุสกณฺฏโก’’ติ วุตฺโตฯ

คามวาสีนํ วิชฺฌนฏฺเฐนาติ นารโหว หุตฺวา เตสํ การานํ ปฏิคฺคหณวเสน ปีฬนฏฺเฐนฯ

ปกฺขินฺติ หตฺถิลิงฺคสกุณํฯ ตสฺส กิร หตฺถิโสณฺฑสทิสํ มุขํ, ตสฺมา ‘‘หตฺถิโสณฺฑสกุณ’’นฺติ วุตฺตํฯ วิสฺสชฺเชยฺยาติ รชฺชุยา ยถาพทฺธํ เอว วิสฺสชฺเชยฺยฯ

โภเคหีติ อตฺตโน สรีรโภเคหิฯ มณฺฑลํ พนฺธิตฺวาติ ยถา สรีรํ มณฺฑลากาเรน ติฏฺฐติ, เอวํ กตฺวาฯ สุปิสฺสามีติ นิทฺทํ โอกฺกมิสฺสามิฯ เฑตุกาโมติ อุปฺปติตุกาโมฯ ทิสา ทิสนฺติ ทิสโต ทิสํฯ

ฉ ปาณกา วิย ฉ อายตนานิ นานชฺฌาสยตฺตา, นานชฺฌาสยตา จ เนสํ นานาวิสยนินฺนตาย ทฏฺฐพฺพาฯ ทฬฺหรชฺชุ วิย ตณฺหา เตสํ พนฺธนโตฯ มชฺเฌ คณฺฐิ วิย อวิชฺชา พนฺธนสฺส ทุพฺพินิมฺโมจนเหตุโตฯ อารมฺมณํ พลวํ โหติ มนุญฺญภาเวน เจว ตตฺถ ตณฺหาภินิเวสสฺส ทฬฺหภาเวน จฯ

สริกฺขเกน วา อุปมาย อาหรณปกฺเขฯ อปฺปนาติ สํสนฺทนาฯ ปาฬิยํเยว อปฺปิตา อุปมา ‘‘เอวเมว โข’’ติอาทินาฯ รูปจิตฺตาทิวิสมนินฺนตฺตา จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยตาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

กณฺณจฺฉิทฺทกูปเกติ กณฺณจฺฉิทฺทสญฺญิเต อาวาเฏฯ ตสฺสาติ โสตสฺสฯ ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสโย โหติ เตน วินา สทฺทคฺคหณสฺส อภาวโตฯ ‘‘อชฏากาโสปิ วฏฺฏติ เอวา’’ติ วตฺวา ตสฺส ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺโตเลณสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธาตุปรมฺปรา ฆฏฺเฏนฺโตติ ภูตปรมฺปราสงฺฆฏฺเฏนฺโตฯ

เอวํ สนฺเตติ เอวํ ภูตปรมฺปราวเสน สทฺเท โสตปถมาคจฺฉนฺเตฯ สมฺปตฺตโคจรตา โหติ โสตสฺสฯ ฆานาทีนํ วิย ‘‘ทูเร สทฺโท’’ติ ชานนํ น สมฺภเวยฺย สมฺปตฺตคาหิภาวโตฯ ตถา ตถา ชานนากาโร โหติ มโนวิญฺญาณสฺส คหณาการวิเสสโตฯ โสตวิญฺญาณปฺปวตฺติ ปน อุภยตฺถ สมานาวฯ