8. กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา

[245] จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน วิวิธทสฺสนนฺติ กิจฺจวเสน นานาทสฺสนํ โหตีติ วุตฺตํ, ‘‘ทสฺสนนฺติ ปฐมมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ ฯ ตยิทํ อุปริมคฺเคสุ ภาวนาปริยายสฺส นิรุฬฺหตฺตา ปฐมมคฺคสฺส ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโตฯ เตนาห ‘‘ปฐมมคฺโค หี’’ติอาทิ ฯ โกจิ ยถาวุตฺตํ อวิปรีตํ อตฺถํ อชานนฺโต ญาณทสฺสนํ นาม อารมฺมณกรณสฺส วเสน อติปฺปสงฺคํ อาสงฺเกยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘โคตฺรภู ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ทสฺสนนฺติ วุจฺจตีติ เอตฺถ ราชทสฺสนํ อุทาหรนฺติฯ จตฺตาโรปิ มคฺคา ทสฺสนเมว ยถาวุตฺเตนตฺเถน, ภาวนาปริยาโย ปน อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ ปฐมมคฺคอุปายสฺส ภาวนากาเรน ปวตฺตนโตฯ ทสฺสนํ วิสุทฺธิ เอตฺถาติ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ, นิพฺพานํฯ ผสฺสายตนํ กมฺมฏฺฐานํ อสฺส อตฺถีติ ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิโกฯ เอส นโย เสเสสุปิ ปเทสุฯ

ปเทสสงฺขาเรสูติ สงฺขาเรกเทเสสุฯ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ปถวิอาทิเก ธมฺมมตฺเต ทิฏฺเฐ รูปปริคฺคโห, จกฺขุวิญฺญาณาทิเก ตํสหคตธมฺมมตฺเต ทิฏฺเฐ อรูปปริคฺคโห จ สิชฺฌตีติ วทนฺติฯ

อธิคตมคฺคเมว กเถสีติ เยน มุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ อกาสิ, ตเมวสฺส มุขํ กเถสิฯ อยํ ปนาติ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺโต ภิกฺขุฯ อิเมสนฺติ ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิกปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิกานํ วจนํฯ ‘‘อญฺญมญฺญํ น สเมตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติ ‘‘ปฐเมนา’’ติอาทินาฯ ปญฺจกฺขนฺธวิมุตฺตสฺส สงฺขารสฺส อภาวา ‘‘นิปฺปเทเสสู’’ติ วุตฺตํฯ ตเถวาติ ยเถว ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิกํ, ตเถว ตํ ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิกํ ปุจฺฉิตฺวาฯ

สมปฺปวตฺตา ธาตุโยติ รสาทโย สรีรธาตุโย สมปฺปวตฺตา, น วิสมาการสณฺฐิตา อเหสุํฯ เตนาห ‘‘กลฺลสรีรํ พลปฺปตฺต’’นฺติฯ ‘‘อตีตา สงฺขารา’’ติอาทิ วิปสฺสนาภินิเวสวเสน วุตฺตํฯ สมฺมสนํ สพฺพตฺถกเมว อิจฺฉิตพฺพํฯ จาริภูมินฺติ โคจรฏฺฐานํฯ

การกภาวนฺติ ภาวนานุยุญฺชนภาวํฯ ปณฺฑุโรคปุริโสติ ปณฺฑุโรคี ปุริโสฯ อริฏฺฐนฺติ สุตฺตํฯ เภสชฺชํ กตฺวาติ เภสชฺชปโยคํ กตฺวาฯ กริสฺสามีติ เภสชฺชํ กริสฺสามิฯ ฌามถุโณ วิยาติ ทฑฺฒถุโณ วิย ขารกชาลนทฺธตฺตา ตรุณมกุลสนฺตานสญฺฉนฺนตฺตาฯ

ทกฺขิณทฺวารคาเมติ ทกฺขิณทฺวารสมีเป คาเมฯ โลหิตโกติ โลหิตวณฺโณฯ โอจิรกชาโตติ ชาตโอลมฺพมานจิรโก วิยฯ

อาทินฺนสิปาฏิโกติ คหิตผลโปตโกฯ สนฺทจฺฉาโยติ พหลจฺฉาโยฯ ยสฺมา ตสฺส รุกฺขสฺส สาขา อวิรฬา ฆนปฺปตฺตา อญฺญมญฺญํ สํสนฺทิตฺวา ฐิตา, ตสฺมา ฉายาปิสฺส ตาทิสีติ วุตฺตํ ‘‘สนฺทจฺฉาโย นาม สํสนฺทิตฺวา ฐิตจฺฉาโย’’ติ, ฆนจฺฉาโยติ อตฺโถฯ ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ

เยน เยนากาเรน อธิมุตฺตานนฺติ ฉผสฺสายตนาทิมุเขน เยน เยน วิปสฺสนาภินิเวเสน วิปสฺสนฺตานํ นิพฺพานญฺจ อธิมุตฺตานํฯ สุฏฺฐุ วิสุทฺธํ ปริญฺญาติสมยาทิสิทฺธิยาฯ เตน เตเนวากาเรนาติ อตฺตนาธิมุตฺตากาเรนฯ อิทานิ ตํ ตํ อาการํ อุปมาย สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิทนฺติ นคโรปมํฯ ตํ สลฺลกฺขิตนฺติ กิํสุโกปมทีปิตํ อตฺถชาตํ สเจ สลฺลกฺขิตํฯ อสฺส ภิกฺขุโนฯ ธมฺมเทสนตฺถนฺติ ยถาสลฺลกฺขิตสฺส อตฺถสฺส วเสน ลทฺธวิเสสสฺส อุปพฺรูหนายฯ ตสฺเสวตฺถสฺสาติ ตสฺส ทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตสฺส อตฺถสฺสฯ โจราสงฺกา น โหนฺติ มชฺฌิมเทสรชฺชสฺส ปสนฺนภาวโตฯ ติปุริสุพฺเพธานีติ อุพฺเพเธน ติปุริสปฺปมาณานิ นานาภิตฺติวิจิตฺตานิ ถมฺภานํ อุปริ วิวิธมาลากมฺมาทิวิจิตฺตธนุราการลกฺขิตานิ มโนรมานิฯ เตนาห ‘‘นครสฺส อลงฺการตฺถ’’นฺติฯ นครทฺวารสฺส ถิรภาวาปาทนวเสน ฐเปตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘โจรนิวารณตฺถานิปิ โหนฺติเยวา’’ติฯ ปิฏฺฐสงฺฆาตสฺสาติ ทฺวารพาหสฺสฯ ‘‘อิเม อาวาสิกา, อิเม อาคนฺตุกา, ตตฺถาปิ จ อิเมหิ นครสฺส นครสามิกสฺส จ อตฺโถฯ อิเมสํ วเสน อนตฺโถ สิยา’’ติ ชานนญาณสงฺขาเตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ อญฺญาตนิวารเณ ปฏุภาวสงฺขาเตน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสงฺขาตายาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺถกิจฺเจ ตงฺขณุปฺปชฺชนกปฏิภานสงฺขาตายฯ

รญฺญา อายุตฺโต นิโยชิโต ราชายุตฺโต, ตตฺถ ตตฺถ รญฺโญ กาตพฺพกิจฺเจ ฐปิตปุริโสฯ กติปาเหเยวาติ กติปยทิวเสเยว อกิจฺจกรเณน ตสฺส ฐานํ วิพฺภโม ชาโตติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘สพฺพานิ วินิจฺฉยฏฺฐานาทีนิ หาเรตฺวา’’ติฯ

สีสมสฺส ฉินฺทาหีติ สีสภูตํ อุตฺตมงฺคฏฺฐานิยํ ตตฺถ ตสฺส ราชกิจฺจํ ฉินฺทาติ อตฺโถฯ

อญฺญถา ตสฺส ปากติเก อตฺเถ คยฺหมาเน ปาณาติปาโต อาณตฺโต นาม สิยาฯ น หิ จกฺกวตฺติราชา ตาทิสํ อาณาเปติ, อญฺเญสมฺปิ ตโต นิวารกตฺตาฯ อถ วา ฉินฺทาหีติ มม อาณาย อสฺส สีสํ ฉินฺทนฺโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสหิ, เอวํ โส ตตฺโถวาทปฏิกรตฺตปตฺโต โอทเมยฺยาติ, ตถา เจว อุปริ ปฏิปตฺติ อาคตาฯ ตตฺถาติ เอตสฺมิํ ปจฺจนฺติมนคเรฯ

อุปฺปนฺเนนาติ สมถกมฺมฏฺฐาเน อุปฺปนฺเนนฯ

ตสฺเสวาติ สกฺกายสงฺขาตสฺส นครสฺส ‘‘ทฺวารานี’’ติ วุตฺตานีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ‘‘สีฆํ ทูตยุค’’นฺติ วุตฺตาติ โยชนาฯ หทยวตฺถุรูปสฺส มชฺเฌ สิงฺฆาฏกภาเวน คหิตตฺตา ‘‘หทยวตฺถุสฺส นิสฺสยภูตานํ มหาภูตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ วตฺถุรูปเมว คเหตพฺพํ, ตเทเวตฺถ อคฺคเหตฺวา กสฺมา มหาภูตคฺคหณนฺติ อาห ‘‘วตฺถุรูปสฺส หี’’ติอาทิฯ ยาทิโสติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ วเสน ยาทิโส เอว ปุพฺเพ อาคตวิปสฺสนามคฺโคฯ ‘‘อยมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตตฺตา ตาทิโส เอวา’’ติ วตฺวา อริยมคฺโค ‘‘ยถาคตมคฺโค’’ติ วุตฺโตฯ อิทํ ตาเวตฺถาติ เอตฺถ เอตสฺมิํ สุตฺเต ธมฺมเทสนตฺถํ อาภตาย ยถาวุตฺตอุปมาย อิทํ สํสนฺทนํฯ

อิทํ สํสนฺทนนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ อุปมาย สํสนฺทนํฯ นครสามิอุปมา ปญฺจกฺขนฺธวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตาฯ สิงฺฆาฏกูปมา จตุมหาภูตวเสน ทสฺสนวิสุทฺธิปตฺตํ ขีณาสวํ ทสฺเสตุํ อาภตาติ โยชนาฯ ‘‘จตุสจฺจเมว กถิต’’นฺติ วตฺวา ตานิ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สกเลนปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธ นครสมฺภาโร ฉทฺวาราทโยฯ เตน หิ ฉผสฺสายตนาทโย อุปมิตาฯ เต ปน ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนาติ วุตฺตํ ‘‘นครสมฺภาเรน ทุกฺขสจฺจเมว กถิต’’นฺติฯ

กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วีโณปมสุตฺตวณฺณนา

[246] ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วาติ กามํ ปาฬิยํ ปริสาทฺวยเมว คหิตํ, เสสปริสานํ ปน ตทญฺเญสมฺปิ เทวมนุสฺสานนฺติ สพฺพสาธารโณวายํ ธมฺมสงฺคโหติ อิมมตฺถํ อุปมาปุพฺพกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ยชนฺโตติ ททนฺโตฯ วินฺทิตพฺโพติ ลทฺธพฺโพ, อธิคนฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

ฉนฺโทติ ตณฺหาฉนฺโทฯ เตนาห – ‘‘ทุพฺพลตณฺหา โส รญฺเชตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ปุพฺพุปฺปตฺติกา เอกสฺมิํ อารมฺมเณ ปฐมํ อุปฺปนฺนาฯ สา หิ อนาเสวนตฺตา มนฺทาฯ โสติ ฉนฺโทฯ รญฺเชตุํ น สกฺโกติ ลทฺธาเสวนตฺตาฯ โทโส นาม จิตฺตทูสนตฺตาฯ ตานีติ ทณฺฑาทานาทีนิฯ ตมฺมูลกาติ โลภมูลกา ตาว มายาสาเฐยฺยมานาติมานทิฏฺฐิจาปลาทโย, โทสมูลกา อุปนาหมกฺขปลาสอิสฺสามจฺฉริยถมฺภสารมฺภาทโย, โมหมูลกา อหิริก-อโนตฺตปฺป-ถินมิทฺธวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจ-วิปรีตมนสิการาทโย, สํกิเลสธมฺมา คหิตาว โหนฺติ ตํมูลกตฺตาฯ ยสฺมา ปน สพฺเพปิ สํกิเลสธมฺมา ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา เอว, ตสฺมา เตสมฺเปตฺถ คหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺโท ราโคติ วา’’ติ วุตฺตํฯ

ภายิตพฺพฏฺเฐน สภโยฯ เภรวฏฺเฐน สปฺปฏิภโยฯ กุสลปกฺขสฺส วิกฺขมฺภนฏฺเฐน สกณฺฏโกฯ กุสลอนวชฺชธมฺเมหิ ทุรวคาหฏฺเฐน สคหโนฯ ภวสมฺปตฺติภวนิพฺพานานํ อปฺปทานภาวโต อุมฺมคฺโคฯ ทุคฺคติคามิมคฺคตฺตา กุมฺมคฺโคฯ อิริยนาติ วตฺตนา ปฏิปชฺชนาฯ ทุคฺคติคามิตาย กิเลโส เอว กิเลสมคฺโคฯ น สกฺกา สมฺปตฺติภวํ คนฺตุํ กุโต นิพฺพานคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อสุภาวชฺชนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อนิจฺจมนสิการาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ จิตฺตํ นิวตฺตติ สราคจิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ ปฏิปกฺขมนสิกาเรน วิโนทิตตฺตาฯ มชฺฌตฺตารมฺมเณติ อญฺญาณุเปกฺขฏฺฐานิเย อารมฺมเณฯ อุทฺเทส…เป.… อาวชฺชนฺตสฺสาติ อุทฺทิสาปนวเสน อุทฺเทสํ, ปริปุจฺฉาปนวเสน ปริปุจฺฉํ, ครูนํ สนฺติเก วสนวเสน ครุวาสํ อาวชฺชนฺตสฺสฯ จิตฺตนฺติ คมฺภีรญาณจริย-ปจฺจเวกฺขณ-ปญฺญวนฺต-ปุคฺคลเสวนวเสน ตทธิมุตฺติสิทฺธิยา อญฺญาณจิตฺตํ นิวตฺตติฯ

ยถา ‘‘ปุชฺชภวผลํ ปุญฺญ’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ (ที. นิ. 3.80), เอวํ กิฏฺฐสมฺภวตฺตา ‘‘กิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฏฺฐนฺติ กิฏฺฐฏฺฐาเน อุปฺปนฺนสสฺส’’นฺติฯ