‘‘ยถา , ยถาวุโส, ภิกฺขุโน สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโก สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา โส ตสฺมิํ ธมฺเม ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺช’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 3.322, 355; อ. นิ. 5.26)ฯ

ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชิ อุปาทินฺนสรีรสฺส ตถารูปตฺตา สงฺขารานญฺจ อนิจฺจตาย ทุกฺขานุพนฺธตฺตาฯ อการณํ วา เอตนฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตเมว อธิปฺปายํ วิวริตุํ ‘‘ปโหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํ ปโหติ ยถา ตํ เวลุวคามเกฯ เอตฺตเก ฐาเนติ เอตฺตเก ฐาเน ฐานํ นิปฺผนฺนนฺติ โยชนาฯ ตญฺจ โขติ วุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐปนํฯ ธมฺมกถํ สุณมาโน ธมฺมคารเวนฯ

อวสฺสุตสฺสาติ อวสฺสุตภาวสฺส ราคาทิวเสนฯ อวสฺสุตสฺส การณนฺติ ตินฺตภาวการณํฯ กิเลสาธิมุจฺจเนนาติ กิเลสวเสน ปริปฺผนฺทิตวเสนฯ นิพฺพาปนํ วิยาติ วูปสโม วิยฯ นิพฺพิเสวนานนฺติ ปริปฺผนฺทนรหิตานํฯ

อวสฺสุตปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[244] ทุกฺขธมฺมานนฺติ ทุกฺขการณานํฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขสมฺภวธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ กิํ ทุกฺขํ, กา ทุกฺขธมฺมาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจสุ หี’’ติ วุตฺตํฯ เตติ ปญฺจกฺขนฺธาฯ ทุกฺขสมฺภวธมฺมตฺตาติ ทุกฺขุปฺปตฺติการณตฺตาฯ อสฺสาติ เตนฯ กรเณ เหตํ สามิวจนํฯ กาเมติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม จฯ ปุน อสฺสาติ สามิอตฺเถ เอว สามิวจนํฯ จารนฺติ จิตฺตาจารํฯ วิหารนฺติ ปญฺจทฺวารปฺปวตฺติจารวิหารํฯ ‘‘เอกฏฺฐา’’ติ จ วทนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘อนุพนฺธิตฺวา จรนฺตํ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อนุพนฺธิตฺวาติ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติโต ปฏฺฐาย ยาว ตติยชวนวารา อนุ อนุ พนฺธิตฺวาฯ ปกฺขนฺทนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กสิโครกฺขาทิวเสนปิ กามานํ ปริเยสนทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ

ทายตีติ ทาโย, วนํฯ เตนาห ‘‘อฏวิ’’นฺติฯ กณฺฏกคพฺภนฺติ โอวรกสทิสํ วนํฯ นามปทํ นาม กิริยาปทาเปกฺขนฺติ ‘‘วิชฺฌี’’ติ วจนเสเสน กิริยาปทํ คณฺหาติฯ

ทนฺธายิตตฺตํ อุปฺปนฺนกิเลสานํ อวฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปนฺนมตฺตายา’’ติอาทิฯ ตายาติ สติยาฯ กาจิ กิเลสาติ จุทฺทสวิเธ จิตฺตสฺส กิจฺเจ ชวนกิจฺเจ เอว จิตฺตกิเลสานํ อุปฺปตฺติํ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ นิคฺคหิตาว โหนฺติ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสนฯ เตนาห ‘‘น สณฺฐาตุํ สกฺโกนฺตี’’ติฯ จกฺขุทฺวารสฺมินฺติ ปาฬิยํ ตสฺส ปฐมํ คหิตตาย วุตฺตํ, เตน นเยน เสสทฺวารานิปิ คหิตาเนว โหนฺติฯ ราคาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ปฐมชวนวาเรฯ สติสมฺโมเสน ‘‘กิเลสา เม อุปฺปนฺนา’’ติ ญตฺวา ตถา ปจฺจามาสสติยา ลพฺภนโตฯ เตนาห – ‘‘อนจฺฉริยํ เจต’’นฺติฯ อาวฏฺเฏตฺวาติ อโยนิโส อาวฏฺเฏตฺวาฯ อาวชฺชนาทีสูติ ตโต เอว อโยนิโส อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ อิฏฺฐารมฺมณสฺส ลทฺธตฺตา ปจฺจยสิทฺธิยา สมฺปตฺตํ ปวตฺตนารหํฯ นิวตฺเตตฺวาติ ทุติยชวนวาเรปิ กิเลสุปฺปตฺติํ นิวตฺเตตฺวาฯ กถํ ปนสฺส เอวํ ลทฺธุํ สกฺกาติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกานํ หี’’ติอาทิฯ ภาวนาปฏิสงฺขาเนติ ภาวนายํ ปฏิสงฺขาเน จ โยคิโน ปติฏฺฐิตภาโวฯ ตสฺส อยมานิสํโส – ยํ ปจฺจยลาเภน อุปฺปชฺชิตุํ ลทฺโธกาสาปิ กิเลสา ปุพฺเพ ปวตฺตภาวนานุภาเวน วิกฺขมฺภิตา ตถา ตถา นิคฺคหิตา เอว หุตฺวา นิวตฺตนฺติ, กุสลา ธมฺมาว ลทฺโธกาสา อุปรูปริ วฑฺฒนฺติฯ

อภิหฏฺฐุนฺติ อภิหริตฺวาฯ อนุทหนฺตีติ อนุทหนฺตา วิย โหนฺติฯ อนุเสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนาวฏฺฏนฺเตติ อนิวตฺตนฺเต สามญฺญโตติ อธิปฺปาโยฯ วิปสฺสนาพลเมว ทีปิตํ มคฺคผลาธิคมสฺส อโชติตตฺตาฯ

ทุกฺขธมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กิํสุโกปมสุตฺตวณฺณนา

[245] จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน วิวิธทสฺสนนฺติ กิจฺจวเสน นานาทสฺสนํ โหตีติ วุตฺตํ, ‘‘ทสฺสนนฺติ ปฐมมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ ฯ ตยิทํ อุปริมคฺเคสุ ภาวนาปริยายสฺส นิรุฬฺหตฺตา ปฐมมคฺคสฺส ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโตฯ เตนาห ‘‘ปฐมมคฺโค หี’’ติอาทิ ฯ โกจิ ยถาวุตฺตํ อวิปรีตํ อตฺถํ อชานนฺโต ญาณทสฺสนํ นาม อารมฺมณกรณสฺส วเสน อติปฺปสงฺคํ อาสงฺเกยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘โคตฺรภู ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ทสฺสนนฺติ วุจฺจตีติ เอตฺถ ราชทสฺสนํ อุทาหรนฺติฯ จตฺตาโรปิ มคฺคา ทสฺสนเมว ยถาวุตฺเตนตฺเถน, ภาวนาปริยาโย ปน อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ ปฐมมคฺคอุปายสฺส ภาวนากาเรน ปวตฺตนโตฯ ทสฺสนํ วิสุทฺธิ เอตฺถาติ ทสฺสนวิสุทฺธิกํ, นิพฺพานํฯ ผสฺสายตนํ กมฺมฏฺฐานํ อสฺส อตฺถีติ ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิโกฯ เอส นโย เสเสสุปิ ปเทสุฯ

ปเทสสงฺขาเรสูติ สงฺขาเรกเทเสสุฯ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน ปถวิอาทิเก ธมฺมมตฺเต ทิฏฺเฐ รูปปริคฺคโห, จกฺขุวิญฺญาณาทิเก ตํสหคตธมฺมมตฺเต ทิฏฺเฐ อรูปปริคฺคโห จ สิชฺฌตีติ วทนฺติฯ

อธิคตมคฺคเมว กเถสีติ เยน มุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ อกาสิ, ตเมวสฺส มุขํ กเถสิฯ อยํ ปนาติ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺโต ภิกฺขุฯ อิเมสนฺติ ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิกปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิกานํ วจนํฯ ‘‘อญฺญมญฺญํ น สเมตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติ ‘‘ปฐเมนา’’ติอาทินาฯ ปญฺจกฺขนฺธวิมุตฺตสฺส สงฺขารสฺส อภาวา ‘‘นิปฺปเทเสสู’’ติ วุตฺตํฯ ตเถวาติ ยเถว ผสฺสายตนกมฺมฏฺฐานิกํ, ตเถว ตํ ปญฺจกฺขนฺธกมฺมฏฺฐานิกํ ปุจฺฉิตฺวาฯ

สมปฺปวตฺตา ธาตุโยติ รสาทโย สรีรธาตุโย สมปฺปวตฺตา, น วิสมาการสณฺฐิตา อเหสุํฯ เตนาห ‘‘กลฺลสรีรํ พลปฺปตฺต’’นฺติฯ ‘‘อตีตา สงฺขารา’’ติอาทิ วิปสฺสนาภินิเวสวเสน วุตฺตํฯ สมฺมสนํ สพฺพตฺถกเมว อิจฺฉิตพฺพํฯ จาริภูมินฺติ โคจรฏฺฐานํฯ

การกภาวนฺติ ภาวนานุยุญฺชนภาวํฯ ปณฺฑุโรคปุริโสติ ปณฺฑุโรคี ปุริโสฯ อริฏฺฐนฺติ สุตฺตํฯ เภสชฺชํ กตฺวาติ เภสชฺชปโยคํ กตฺวาฯ กริสฺสามีติ เภสชฺชํ กริสฺสามิฯ ฌามถุโณ วิยาติ ทฑฺฒถุโณ วิย ขารกชาลนทฺธตฺตา ตรุณมกุลสนฺตานสญฺฉนฺนตฺตาฯ

ทกฺขิณทฺวารคาเมติ ทกฺขิณทฺวารสมีเป คาเมฯ โลหิตโกติ โลหิตวณฺโณฯ โอจิรกชาโตติ ชาตโอลมฺพมานจิรโก วิยฯ