วาจาย วตฺตพฺพวตฺถุมตฺตกเมวาติ วญฺฌาปุตฺตคคนกุสุมาทิวาจา วิย เอตสฺส วาจาย เกวลํ วตฺตพฺพวตฺถุกเมว ภเวยฺย, น อตฺโถ, วจนมตฺตกเมวาติ อตฺโถ ฯ อติกฺกมิตฺวาติ อนามสิตฺวา อคฺคเหตฺวาฯ ตํ กิสฺส เหตูติ วิฆาตาปชฺชนํ เกน เหตุนาฯ ยถา ตํ อวิสยสฺมินฺติ ยถา อญฺโญปิ โกจิ อวิสเย วายมนฺโต, เอวนฺติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ยสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ วุตฺตการณเมว อุปนยนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ การโณปนยนญฺจ การณเมวาติ ‘‘ยถาติ การณวจน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘เอวํ อิมสฺมิมฺปิ อวิสเย’’ติอาทิฯ

สพฺพสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[24] สพฺพสฺสาติ ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธิํ ทฺวารปฺปวตฺตสฺสฯ ปหานายาติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปหานวเสน ปชหนายฯ จกฺขุสมฺผสฺสนฺติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตผสฺสํฯ มูลปจฺจยนฺติ มูลภูตํ ปจฺจยํ กตฺวา, สหชาตเวทนาย จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอเสว นโยติ อปเทเสน ‘‘โสตสมฺผสฺสํ มูลปจฺจยํ กตฺวา’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อารมฺมณนฺติ ธมฺมารมฺมณํฯ สหาวชฺชนกชวนนฺติ สหมโนทฺวาราวชฺชนกํ ชวนํฯ ตํปุพฺพกตฺตา มโนวิญฺญาณผสฺสเวทนานํ มูลปจฺจยภูตา สพฺเพสฺเวว จกฺขุทฺวาราทีสุ วุตฺติตฺตา ตทนุรูปโต ‘‘ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ สหาวชฺชนเวทนาย ชวนเวทนา ‘‘เวทยิต’’นฺติ อธิปฺเปตา, ภวงฺคสมฺปยุตฺตาย ปน เวทนาย คหเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ภวงฺคโต อโมเจตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน สทฺธิํเยว อาวชฺชนํ คเหตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ ภวงฺคํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยา ปเนตฺถ เทสนาติ ยา เอตฺถ ‘‘ปหานายา’’ติอาทินา ปวตฺตเทสนา สตฺถุ อนสิฏฺฐิ อาณาฯ อยํ ปณฺณตฺติ นาม ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปการโต ญาปนโตฯ เอตฺถ สพฺพคฺคหเณน สพฺเพ สภาวธมฺมา คหิตา, ปญฺญตฺติ ปน กตมาติ วิจารณาย ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยา ปเนตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา

[25] อภิญฺญาติ อภิญฺญายฯ ย-การโลปวเสนายํ นิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.28, 405; ม. นิ. 1.154) วิย, ตถา ‘‘ปริญฺญา’’ติ เอตฺถาปิฯ สพฺพนฺติ อายตนสพฺพํฯ ตญฺหิ อภิญฺเญยฺยํฯ อภิชานิตฺวาติ อภิญฺญาย ชานิตฺวาฯ ปริชานิตฺวาติ ตีรณปริญฺญาย อนิจฺจาทิโต ปริชานิตฺวาฯ ปชหนตฺถายาติ ปหานปริญฺญาย อนวเสสโต ปชหนายฯ

อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[26] ‘‘อภิชาน’’นฺติอาทินา เอตฺถ ภควา ปฐมํ กณฺหปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สุกฺกปกฺขํ ทสฺเสติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนฯ เตเนตฺถ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[27] จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพธมฺโม นาม รูปายตนเมวาติ อาห ‘‘เหฏฺฐา คหิตรูปเมวา’’ติฯ อิธ อนาปาถคตํ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เหฏฺฐา อาปาถคตมฺปิ อนาปาถคตมฺปิ คหิตเมว ‘‘เย จ รูปา’’ติ อนวเสสโต วุตฺตตฺตาฯ เต หิ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา สห จกฺขุวิญฺญาเณน วิญฺญาตพฺพตฺตาฯ ตถา หิ จกฺขุวิญฺญาณํ เตหิ เอกุปฺปาทํ เอกวตฺถุกํ เอกนิโรธํ เอการมฺมณเมวฯ เสสปเทสูติ เสเสสุ ‘‘ยญฺจ โสตํ เย จ สทฺทา’’ติอาทินา อาคเตสุ กณฺหปกฺเข ปญฺจสุ, สุกฺกปกฺเข ฉสุปิ ปเทสุฯ เอเสว นโยติ ยฺวายํ ‘‘เหฏฺฐา คหิตรูปเมว คณฺหิตฺวา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอโส เอว ตตฺถปิ อตฺถวณฺณนานโยฯ

ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ