2. รโถปมสุตฺตวณฺณนา

[239] สุสํวุตินฺทฺริยสฺส โภชเน มตฺตญฺญุโน สตสฺส สมฺปชานสฺส วิหรโต กิเลสนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนวสรนฺติ สุขโสมนสฺสพหุลตา วุตฺตาฯ ยวติ เตน ผลํ มิสฺสิตํ วิย โหตีติ โยนิ, เอกนฺติกํ การณํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ ปริปุณฺณนฺติ อวิกลํฯ อนวเสสํ อาสเว เขเปตีติ อาสวกฺขโย, อคฺคมคฺโคฯ ยํ ยนฺติ ทนฺธํ มชฺฌํ ชโวติ ชวาทีสุ ยํ ยํ คมนํฯ รกฺขณตฺถายาติ กิเลสโจเรหิ รกฺขณตฺถาย ฯ เวคนิคฺคหณตฺถายาติ กิเลสเหตุกสฺส อินฺทฺริยเวคสฺส นิคฺคณฺหนตฺถายฯ นิพฺพิเสวนตฺถายาติ วิเสวนสฺส วิปฺผนฺทิตสฺส นิโรธนายฯ กิเลสูปสมตฺถายาติ กิเลสานํ อุปรูปริ สมนตฺถาย วูปสมนตฺถายฯ

สมณรติ นาม สมถวิปสฺสนามคฺคผลสุขานิฯ ทนฺตานมฺปิ สินฺธวานํ สารถิโน ปโยเคน สิยา กาจิ วิเสวนมตฺตาติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพิเสวเน กตฺวา เปเสนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ ญาณํ คจฺฉตีติ อสงฺคมนํ ปวตฺตติ ปเคว อินฺทฺริยภาวนาย กตตฺตา, กิเลสนิคฺคหสฺส สุเขเนว สิทฺธตฺตาฯ ทายกสฺส อชฺฌาสโย วโส อุฬาโร ลามโกฯ เทยฺยธมฺมสฺส ปมาณํ วโส อปฺปกํ พหุกญฺจฯ

มหามณฺฑปฏฺฐานํ นาม โลหปาสาทสฺส ปุรโต เอว มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺนิปาตกาเล เตสํ ปโหนกวเสน มหามณฺฑปสฺส กตฺตพฺพฏฺฐานํฯ คหณมานนฺติ ปริวิสคหณภาชนํฯ

ปกติยา ภตฺตการกิจฺเจ อธิคโต อุปฏฺฐากุปาสโกฯ มุทุสมขรสญฺญิเตหิ, ทหนปจนภชฺชนสญฺญิเตหิ วา ตีหิ ปาเกหิฯ

ปริโสเธตฺวาติ รญฺโญ อนุจฺฉวิกภาวํ ปริโสเธตฺวาฯ ภูมิยํ ฉฑฺเฑสิ ‘‘ภิกฺขูนํ อทตฺวา มยา มุเข ปกฺขิตฺต’’นฺติฯ มุเขน คณฺหิ ตสฺส นิทฺโทสภาวํ ทสฺเสตุํฯ มตฺตํ ชานาเปตุํ ปมชฺชิฯ ‘‘ตฺวํ กุโต อาคโต’’ติ ปุจฺฉเน ปมาทํ อาปชฺชิฯ อนุภาโคติ อวสิฏฺฐภาโคฯ อิทมตฺถิยนฺติ อิทํ ปโยชนํฯ อิตรนฺติ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ อาหาเร ปมาณชานนํฯ

สยนํ เสยฺยา, กามโภคีนํ เสยฺยา กามโภคิเสยฺยาฯ ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ ทกฺขิณหตฺเถน กาตพฺพกิจฺจกรณโตฯ เตชุสฺสทตฺตาติ อิทํ อนุตฺราสสฺเสว สีหสฺส สยนนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ, ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวาติ หิ อิทํ ปาทานํ อวิกฺขิตฺตภาวกรณทสฺสนํฯ

จตุตฺถชฺฌานเสยฺยาติ จตุตฺถชฺฌานิกํ ผลสมาปตฺติํ วทติฯ เยภุยฺเยน หิ ตถาคตา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวาว สยนฺติฯ

สา จ เนสํ จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย, กิเลสปรินิพฺพานสฺส จ กตตฺตาติ วทนฺติ ฯ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา ปาทํ อจฺจาธาย ปุพฺเพนาปรํ อชหิตสํลกฺขณา เสยฺยาติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ เอวนฺติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรน เสยฺยํ กปฺเปติฯ

กถํ นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน โหติ? ภวงฺคจิตฺเตน หิ นิทฺทูปคมนนฺติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปหาเนนาติ ตทธิมุตฺตตาย ตทปฺปหานํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา เตสุ นิทฺโทกฺกมนสฺส อาทิปริโยสาเนสุ อชหิตสติสมฺปชญฺญํ โหติฯ เตนาห – ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติฯ เอตํ ปนาติ ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตนยํ วทติฯ ญาณธาตุกนฺติ น โรจยิํสูติ นิทฺโทกฺกมเนปิ ชาครเณ ปวตฺตญาณสภาวเมวาติ น โรจยิํสุ โปราณาฯ นิรนฺตรํ ภวงฺคจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ สติสมฺปชญฺญาสมฺภโวติ อธิปฺปาโยฯ ปุริมสฺมิญฺหิ นเย สติสมฺปชญฺญสฺส อสํวโร, น ภวงฺคสฺสฯ อินฺทฺริยสํวโร, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโคติ อิเมหิ ติวงฺคิกา, นิมิตฺตานุพฺยญฺชนปริวชฺชนาทิ สพฺพํ วิปสฺสนาปกฺขิกเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

ตาเนวาติ วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตานิ อินฺทฺริยาทีนิฯ ยาว อรหตฺตา เทสนา วิตฺถารโต กเถตพฺพาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยายา’’ติ สงฺเขเปน กถิตาฯ

รโถปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา

[240] อฏฺฐิกุมฺโมติ ปิฏฺฐิยํ ติขิณฏฺฐิโก กุมฺโมฯ ตนฺติพนฺโธติ พฺยาวโฏฯ สมุคฺเค วิย อตฺตโน กปาเล ปกฺขิปิตฺวาฯ สโมทหนฺโต สมฺมา โอทหนฺโต อชฺฌตฺตเมว ทหนฺโตฯ อารมฺมณกปาเลติ อารมฺมณกฏาเหฯ สโมทหนฺโตติ ทิฏฺฐมตฺตสฺเสว จ คหณโต มโนวิตกฺเก ตตฺเถว สมฺมเทว โอทหนฺโตฯ ตญฺหิ วิสยวเสน ปวตฺติตุํ อเทนฺโตฯ ปญฺจ ธมฺเมติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. 362) วุจฺจมาเนฯ

กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ