1-2. ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[114-115] อาวสติ เอตฺถ กิเลสมาโรติ อาวาโสฯ กามคุณอชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิฯ กิเลสมารสฺส อาวาสํ คโต วสํ คโตฯ ติวิธสฺสาติ ปปญฺจสญฺญาสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสปิ มารสฺสฯ ตโต เอว เทวปุตฺตมารสฺสปิ วสํ คโตติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ

ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา

[116] โลกิยนฺติ เอตฺถ สตฺตกายภูตคามาทีติ โลโก, จกฺกวาโฬฯ สงฺขาโร ปน ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ อนฺตนฺติ โอสานํฯ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทิตฺวาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติยา สมาเนตฺวา อวิโรเธตฺวาฯ โถเมสฺสามีติ ปสํสิสฺสามิฯ

เอวํสมฺปตฺติกนฺติ เอวํสมฺปชฺชนกํ เอวํปสฺสิตพฺพํ อิทํ มม อชฺเฌสนํฯ เตนาห ‘‘อีทิสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ชานํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติ เอวฯ น หิ ปเทสญฺญาเณ ฐิโต ชานิตพฺพํ สพฺพํ ชานาติฯ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน หิ อวิเสสคฺคหเณน จ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา นิรวเสสํ เญยฺยชาตํ ปริคฺคยฺหตีติ ตพฺพิสยาย ชานนกิริยาย สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว กรณํ ภวิตุํ ยุตฺตํฯ ปกรณวเสน ‘‘ภควา’’ติ ปทสนฺนิธาเนน จ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุ-ปญฺญาจกฺขุ-ธมฺมจกฺขุ-พุทฺธจกฺขุ-สมนฺตจกฺขุ-สงฺขาเตหิ ญาณจกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ เอวฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ สวิปลฺลาสา กามรูปปริญฺญาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติ เอว, ทิฏฺฐิทสฺสนสฺส อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติ เอวาติ อตฺโถฯ

ทสฺสนปริณายกฏฺเฐนาติ ยถา จกฺขุ สตฺตานํ ทสฺสนตฺถํ ปริเณติ สาเธติ, เอวํ โลกสฺส ยาถาวทสฺสนสาธนโตปิ ทสฺสนกิจฺจปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโต, ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา วา สยมฺภูญาเณน ปญฺญาจกฺขุํ ภูโต ปตฺโตติ วา จกฺขุภูโตฯ ญาณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมา วา โพธิปกฺขิยา, เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต อนญฺญสาธารณํ วา ธมฺมํ ปตฺโต อธิคโตติ ธมฺมภูโตฯ

‘‘พฺรหฺมา’’วุจฺจติ เสฏฺฐฏฺเฐน มคฺคญาณํ, เตน อุปฺปนฺนตฺตา โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต ตญฺจ สยมฺภูญาเณน ปตฺโตติ พฺรหฺมภูโตฯ จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตาฯ จิรํ สจฺจปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวาติ ทุกฺขาทิอตฺถํ อุทฺธริตฺวาฯ ปรมตฺถํ วา นิพฺพานํ ปาปยิตาฯ อมตสจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามีฯ ปุนปฺปุนํ ยาจาเปนฺโต ภาริยํ กโรนฺโต ครุํ กโรติ นาม, ตถา ทุวิญฺเญยฺยํ กตฺวา กเถนฺโตปิฯ

จกฺขุนา วิชฺชมาเนน โลกสญฺญี โหติ, น ตสฺมิํ อสติฯ น หิ อชฺฌตฺติกายตนวิรเหน โลกสมญฺญา อตฺถิฯ เตนาห ‘‘จกฺขุญฺหิ โลโก’’ติอาทิฯ อปฺปหีนทิฏฺฐีติ อสมูหตสกฺกายทิฏฺฐิโก ฆนวินิพฺโภคํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต สมุทายํ วิย อวยวํ ‘‘โลโก’’ติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จฯ ตถาติ อิมินา ‘‘โลโกติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จา’’ติ ปทตฺตยํ อากฑฺฒติฯ ตสฺสาติ ปุถุชฺชนสฺส, จกฺกวาฬโลกสฺส วาฯ จกฺขาทิเมว หิ สโหกาเสน ‘‘จกฺกวาโฬ’’ติ ปุถุชฺชโน สญฺชานาติฯ คมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ น สกฺกา เตสํ อนนฺตตฺตาฯ ลุชฺชนฏฺเฐนาติ อภิสงฺขารโลกวเสน โลกสฺส อนฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตสฺส อนฺโต นาม นิพฺพานํฯ ตํ ปตฺตุํ สกฺกา สมฺมาปฏิปตฺติยา ปตฺตพฺพตฺตาฯ จกฺกวาฬโลกสฺส ปน อนฺโต นาม, นตฺถิ ตสฺส คมเนน อปฺปตฺตพฺพตฺตาฯ

อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ วากฺยวิภาเคหิ ปเทหิฯ ตานิ ปน อกฺขรสมุทายลกฺขณานีติ อาห ‘‘อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหี’’ติฯ ปาฏิเยกฺกอกฺขเรหีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปเท ปฏินิยตสนฺนิเวเสหิ วิสุํ วิสุํ จิตฺเตน คยฺหมาเนหิ อกฺขเรหีติ อตฺโถฯ

คมนฏฺเฐน ‘‘ปณฺฑา’’ วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อิโต คโต ปตฺโตติ ปณฺฑิโต, ปญฺญวาฯ มหาปญฺญตา นาม ปฏิสมฺภิทาวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ ปฐมวิกปฺเป, ทุติยวิกปฺเป ปน ปจฺจามสนนฺติ อาห ‘‘ตํ พฺยากต’’นฺติฯ

โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กามคุณสุตฺตวณฺณนา

[117] เจตโสติ กรเณ สามิวจนํฯ จิตฺเตน สํผุสนํ นาม อนุภโวติ อาห ‘‘จิตฺเตน อนุภูตปุพฺพา’’ติฯ อุตุตฺตยานุรูปตาวเสน ปาสาทตฺตยํ, ตํ วเสน ติวิธนาฏกเภโทฯ มโนรมฺมตามตฺเตน กามคุณํ กตฺวา ทสฺสิตํ, น กามวเสนฯ น หิ อภินิกฺขมนโต อุทฺธํ โพธิสตฺตสฺส กามวิตกฺกา ภูตปุพฺพาฯ เตนาห มาโร ปาปิมา –

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448);

เมตฺเตยฺโย นามาติอาทิ อนาคตารมฺมณทสฺสนมตฺตํ, น โพธิสตฺตสฺส เอวํ อุปฺปชฺชตีติฯ อตฺตา ปิยายิตพฺพรูโป เอตสฺสาติ อตฺตรูโป, อุตฺตรปเท ปุริมปทโลเปนาติ ‘‘อตฺตโน หิตกามชาติเกนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ อตฺตรูเปนาติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตสภาเวน ตุฏฺฐปหฏฺเฐน อุทคฺคุทคฺเคนฯ อปฺปมาโทติ อปฺปมชฺชนํ กุสลธมฺเมสุ อขณฺฑการิตาติ อาห ‘‘สาตจฺจกิริยา’’ติฯ อโวสฺสคฺโคติ จิตฺตสฺส กามคุเณสุ อโวสฺสชฺชนํ ปกฺขนฺทิตุํ อปฺปทานํฯ ปุริโม วิกปฺโป กุสลานํ ธมฺมานํ กรณวเสน ทสฺสิโต, ปจฺฉิโม อกุสลานํ อกรณวเสนฯ ทฺเว ธมฺมาติ อปฺปมาโท สตีติ ทฺเว ธมฺมาฯ อปฺปมาโท สติ จ ตถา ปวตฺตา จตฺตาโร กุสลธมฺมกฺขนฺธา เวทิตพฺพาฯ กตฺตพฺพาติ ปวตฺเตตพฺพาฯ

ตสฺมิํ อายตเนติ ตสฺมิํ นิพฺพานสญฺญิเต การเณ ปฏิเวเธฯ ตํ การณนฺติ ฉนฺนํ อายตนานํ การณํฯ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ สฬายตนนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานํฯ ตํ สนฺธายา’’ติอาทิฯ นิพฺพานสฺมินฺติ นิพฺพานมฺหิฯ

กามคุณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ