ปปญฺจสญฺญาติ ตณฺหาทิสมธูปสํหตสญฺญาฯ เตนาห ‘‘กิเลสสญฺญาย ปปญฺจสญฺญา นาม หุตฺวา’’ติฯ ปปญฺจสญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ ปปญฺจสญฺญา, อิตรีตรา นราฯ ปปญฺจยนฺตาติ สํสาเร ปปญฺจํ จิรายนํ กโรนฺตาฯ สญฺญิโนติ เคหสฺสิตสญฺญาย สญฺญาวนฺโตฯ มโนมยํ วิตกฺกนฺติ เกวลํ มนสา สมฺภาวิตํ มิจฺฉาวิตกฺกํฯ อิรียตีติ อิริยํ ปฏิปตฺติํ อิรียติ ปฏิปชฺชติฯ

สุฏฺฐุ ภาวิโตติ สุฏฺฐุภาวํ สุภาวนํ อิโต ภาวิตภาวิโตฯ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตนฺติ เตน ยถาวุตฺตผสฺเสน ผุฏฺฐํ อสฺส จิตฺตํฯ น วิกมฺปเต กฺวจีติ กิสฺมิญฺจิ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณ น กมฺปติฯ ปารคาติ ปารคามิโน ภวถฯ

อทนฺตอคุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[95] อปสาเทตีติ ตชฺเชติฯ อุสฺสาเทตีติ อุกฺกํเสติฯ อยํ กิร เถโร มาลุกฺยปุตฺโตฯ ปมชฺชิตฺวาติ โยนิโสมนสิการสฺส อนนุยุชฺชเนน ปมชฺชิตฺวาฯ

ยตฺราติ ปจฺจตฺตํ วจนาลงฺกาเรฯ นามาติ อสมฺภาวเน อปสาทนปกฺเข, อุสฺสาทนปกฺเข ปน สมฺภาวเนฯ กิํ ชาตนฺติ กิํ เตน มหลฺลกภาเวน ชาตนฺติ มหลฺลกภาวํ ติณายปิ อมญฺญมาโน วทติฯ เตนาห ‘‘ยทิ…เป.… อนุคฺคณฺหนฺโต’’ติฯ อนุคฺคณฺหนฺโตติ อจินฺเตนฺโตฯ มาทิสานํ ภควโต โอวาโท อุปการาวโหติ เอตรหิ โอวาทญฺจ ปสํสนฺโตฯ

‘‘อทิฏฺฐา อทิฏฺฐปุพฺพา’’ติอาทินา ปริกปฺปวเสน วุตฺตนิทสฺสนํ ‘‘ยถา เอเตสุ ฉนฺทาทโย น โหนฺติ, เอวมิตเรสุปิ ปริญฺญาเตสู’’ติ นยปฏิปชฺชนตฺถํ, เตสมฺปิ อิเมหิ สมาเนตพฺพตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุปินกูปมา กามา’’ติ (ม. นิ. 1.234; 2.46; ปาจิ. 417; จูฬว. 65)ฯ

จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส รูปายตนํ ยตฺตโก คหณากาโร, ตตฺตกํฯ

กิตฺตกํ ปมาณนฺติ อตฺตสํเวทิยํ ปรสฺส น ทิสิตพฺพํ, กปฺปนามตฺตํ รูปํฯ เตนาห ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ หี’’ติอาทิฯ รูเปติ รูปายตเนฯ รูปมตฺตเมวาติ นีลาทิเภทํ รูปายตนมตฺตํ, น นีลาทิฯ วิเสสนิวตฺตนตฺโถ หิ อยํ มตฺต-สทฺโทฯ ยทิ เอวํ, เอว-กาโร กิมตฺถิโย? จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูปายตเน ลพฺภมานมฺปิ นีลาทิวิเสสํ ‘‘อิทํ นีลํ นาม, อิทํ ปีตํ นามา’’ติ น คณฺหาติฯ กุโต นิจฺจานิจฺจาทิสภาวตฺถนฺติ สํหิตสฺสปิ นิวตฺตนตฺถํ เอวการคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘น นิจฺจาทิสภาว’’นฺติฯ เสสวิญฺญาเณหิปีติ ชวนวิญฺญาเณหิปิฯ

ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ รูปายตนสฺส ทสฺสนนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘รูเป รูปวิชานน’’นฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมวาติ ยตฺตกํ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปายตเน คหณมตฺตํ, ตํมตฺตเมว เม สพฺพํ จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ‘‘ราคาทิรเหนา’’ติ วา ปาโฐฯ ทิฏฺฐํ นาม ปทตฺถโต จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐํ รูปํฯ ตตฺเถวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐมตฺเต รูเปฯ จิตฺตตฺตยํ ทิฏฺฐมตฺตํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ วิย ราคาทิวิรเหน ปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘ยถา ต’’นฺติ อาทิฯ

มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ วิญฺญาตนฺติ อธิปฺเปตํ ราคาทิวิรเหน วิญฺเญยฺยโตฯ เตนาห ‘‘ยถา อาวชฺชเนนา’’ติอาทิฯ

ตทาติ ตสฺมิํ กาเล, น ตโต ปฏฺฐายาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสติฯ ‘‘ทิฏฺฐมตฺต’’นฺติอาทินา เยสํ ราคาทีนํ นิวตฺตนํ อธิปฺเปตํ, เต ‘‘เตนา’’ติ เอตฺถ ต-สทฺเทน ปจฺจามสียนฺตีติ ‘‘เตน ราเคน วา รตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ วิสเย ภุมฺมํ, วิสยภาโว จ วิสยินา สมฺพนฺธวเสน อิจฺฉิตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพทฺโธ’’ติอาทิฯ

สตีติ รูปสฺส ยถาสภาวสลฺลกฺขณา สติ มุฏฺฐา ปิยนิมิตฺตมนสิกาเรน อนุปฺปชฺชนโต น ทิสฺสติ นปฺปวตฺตติฯ อชฺโฌสาติ อชฺโฌสายฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา อตฺตนิยกรเณนฯ

อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห – ‘‘อภิชฺฌาย จ วิเหสาย จา’’ติฯ อตฺถวเสน วิภตฺติปริณาโมติ อาห – ‘‘อภิชฺฌาวิเหสาหี’’ติฯ อาจินนฺตสฺสาติ วฑฺเฒนฺตสฺสฯ ปฏิสฺสโตติ ปติสฺสโต สพฺพตฺถ สติยา ยุตฺโตฯ เสวโต จาปีติ เอตฺถ จ-สทฺโท อปิ-สทฺโท จ นิปาตมตฺตนฺติ ‘‘เสวนฺตสฺส’’อิจฺเจว อตฺโถ วุตฺโตฯ

มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริหานสุตฺตวณฺณนา

[96] ปริหานสภาวนฺติ อนวชฺชธมฺเมหิ ปริหายนสภาวํฯ อภิภวิตานีติ อภิภูตานิ นิพฺพิเสวนภาวากาเรนฯ สรสงฺกปฺปาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อนวฏฺฐิตภาเวน สงฺกปฺปาฯ สํโยชนิยาติ สํโยเชตพฺพาฯ สํโยชนานญฺหิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา โอกาสํ เทนฺโต กิเลสชาตํ อธิวาเสติ นามฯ กิเลโส เอว กิเลสชาตํฯ อารมฺมณํ ปน จิตฺเต กโรนฺโต อธิวาเสติ นามฯ ฉนฺทราคปฺปหาเนน น ปชหติ อารมฺมณํ, กิเลสํ ปน อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน เอวฯ อภิภวิตํ อายตนนฺติ กถิตํ อธิวาสนาทินาฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปริหานธมฺโม โหตี’’ติ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘ตญฺเจ ภิกฺขุ อธิวาเสตี’’ติอาทินา ปุคฺคเลน ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺโม ทสฺสิโตฯ

ปริหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา

[97] น ปิทหิตฺวา จกฺขุนฺทฺริยํ น ปิทหิตฺวา สญฺฉาทิตฺวา ฐิตสฺสฯ พฺยาสิญฺจตีติ กิเลเสหิ วิเสเสน อาสิญฺจติฯ กิเลสตินฺตนฺติ กิเลเสหิ อวสฺสุตํฯ ทุพฺพลปีติ ตรุณา น พลปฺปตฺตาฯ พลวปีติ อุพฺเพคา ผรณปฺปตฺตา จ ปีติฯ ทรถปฺปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ปสฺสทฺธิฯ น อุปฺปชฺชนฺติ ปจฺจยปรมฺปราย อสิทฺธตฺตาฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปมาทวิหารี โหตี’’ติอาทินา ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาโมชฺชํ น โหติ, ปาโมชฺชํ ชายตี’’ติอาทินา จ, ธมฺเมน ‘‘ปมาทวิหารี อปฺปมาทวิหารี’’ติ จ ปุคฺคโล ทสฺสิโตฯ

ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ