11. ภทฺรกสุตฺตวณฺณนา

[363] เอวํนามเกติ มลฺลา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เนสํ นิวาสตาย ‘‘มลฺลา’’อิจฺเจว พหุวจนวเสน ลทฺธนามตฺตา เอวํนามเก ชนปเทฯ นตฺถิ เอตสฺส ปตฺติยา กาลนฺตรสญฺญิโต กาโลติ อกาโล, โส เอว อกาลิโกฯ เตนาห – ‘‘กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ปตฺเตนา’’ติฯ โส ปน ‘‘ยํกิญฺจิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺชติ, สพฺพํ ตํ ฉนฺทมูลก’’นฺติ เอวํ วุตฺโต ทุกฺขสฺส ฉนฺทมูลภาโว, เอวํ ฉนฺทมูลกสฺส ทุกฺขสฺส กถิตตฺตา ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏทุกฺขํ กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ภทฺรกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ราสิยสุตฺตวณฺณนา

[364] ราสิํ กตฺวา มารปาสวเสน, ตตฺราปิ อนฺตรเภเทน วิภชิตฺวา ปุจฺฉิตพฺพปญฺเห เอกโต ราสิํ กตฺวาฯ ตปนํ อตฺตปริตาปนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ตํ ตปสฺสิํฯ โส ปน ตํ ตปํ นิสฺสาย ฐิโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติฯ โส ปน อเนกาการเภเทน ลูขํ ผรุสํ ชีวนสีลตฺตา ลูขชีวี นามฯ เตนาห ‘‘ลูขชีวิก’’นฺติฯ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา อุปฺปถภาเวน อวนิยา คนฺธพฺพาติ อนฺตา, ตโต เอว ลามกตฺตา อนฺตาฯ ลามกมฺปิ ‘‘อนฺโต’’ติ วุจฺจติ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ (อิติวุ. 91; สํ. นิ. 3.80), เอโก อนฺโต’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90)ฯ อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญมญฺญอาธารภาวํ อุรีกตฺวา ‘‘โกฏฺฐาสา’’ติ วุตฺตํฯ หีโน คาโมติ ปาฬิฯ คาม-สทฺโท หีนปริยาโยติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘คามฺโม’’ติฯ คาเม ภโวติ คามฺโมฯ คาม-สทฺโท เจตฺถ คามวาสิวิสโย ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิยฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘คามวาสีนํ ธมฺโม’’ติ วุตฺตํ, เตสํ จาริตฺตนฺติ อตฺโถฯ อตฺต-สทฺโท อิธ สรีรปริยาโย ‘‘อตฺตนฺตโป’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘สรีรทุกฺขกรณนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ตปนิสฺสิตครหิตพฺพปเท กสฺมา อนฺตทฺวยมชฺฌิมปฏิปทาคหณํ? อตฺตกิลมถานุโยโค ตาว คยฺหตุ อิทมตฺถิตายาติ อธิปฺปาโยฯ กามโภคีตปนิสฺสิตกนิชฺชรวตฺถูนํ ทสฺสเน ยถาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส วิภชิตฺวา กถนํ สมฺภวตีติ เต ทสฺเสตฺวา อธิปฺเปตตฺโถ กถิโตฯ

ตมตฺถนฺติ โย ‘‘กามโภคีตปนิสฺสิตเกสุ ครหิตพฺเพเยว ครหติ, ปสํสิตพฺเพเยว จ ปสํสตี’’ติ วุตฺโต อตฺโถ, ตมตฺถํ ปกาเสนฺโตฯ สาหสิกกมฺเมนาติ อยุตฺเตน กมฺเมนฯ ธมฺเมน จ อธมฺเมน จาติ ธมฺมิเกน อธมฺมิเกน จฯ อโยนิโส ปวตฺตํ พาหิรกํ สนฺธาย โจทโก ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาหฯ อิตโร นยิทํ ตาทิสํ อตฺตปริตาปนํ อธิปฺเปตํ, อถ โข โยนิโส ปวตฺตํ สาสนิกเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุรงฺควีริยวเสน จา’’ติ อาหฯ ตตฺถ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22.237; อ. นิ. 2.5) นเยน วุตฺตา สรีเรนิรเปกฺขวิปสฺสนาย อุสฺสุกฺกาปนวเสน ปวตฺตา วีริยภาวนา ‘‘จตุรงฺควีริยวเสนา’’ติ วุตฺตาฯ ตถา อพฺโภกาสิกเนสชฺชิกตปาทินิสฺสิตาว กิเลสนิมฺมถนโยคฺยา วีริยภาวนา ‘‘ธุตงฺควเสน จา’’ติ วุตฺตาติฯ อริยมคฺเคน นิสฺเสสกิเลสานํ ปชหนา นิชฺชราฯ สา จ อตฺตปจฺจกฺขตาย สนฺทิฏฺฐิกา ติณฺณํ มูลกิเลสานํ ปชหเนน ‘‘ติสฺโส’’ติ จ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘เอโกปี’’ติอาทิฯ

ราสิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. ปาฏลิยสุตฺตวณฺณนา

[365] ‘‘มายญฺจาหํ ปชานามี’’ติ วจนํ กามํ เตสํ มายาวีภาวทสฺสนปรํ, ภควโต ปน มายาสาเฐยฺยาทิกสฺส สพฺพสฺส ปาปธมฺมสฺส โพธิมูเล เอว เสตุฆาโต, ตสฺมา สพฺพโส ปหีนมาโย, สพฺพญฺญุตาย มายํ อญฺเญ จ เญยฺเย สพฺพโส ชานาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มายญฺจาหํ, คามณิ, ปชานามี’’ติอาทิฯ มายญฺจ ปชานามีติ น เกวลมหํ มายํ เอว ชานามิ, อถ โข อญฺญมฺปิ อิทญฺจิทญฺจ ชานามีติฯ