ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สํยุตฺตนิกาเย

สฬายตนวคฺคฏีกา

1. สฬายตนสํยุตฺตํ

1. อนิจฺจวคฺโค

1. อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1] จกฺขตีติ จกฺขุ, ญาณํ, ยถาสภาวโต อารมฺมณสฺส ชานเนน สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ตถา มํสจกฺขุฯ ตมฺปิ หิ รูปทสฺสเน จกฺขตีติ จกฺขุฯ พุทฺธานํเยว จกฺขูติ พุทฺธจกฺขุ, อสาธารณโต หิ สตฺตสนฺตาเนสุ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ อนุโลมิกญาณยถาภูตญาณานญฺเจว กามราคานุสยาทีนญฺจ ยาถาวโต วิภาวิตญาณํ อาสยานุสยญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจฯ เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา จตุสจฺจธมฺเมสุ วุตฺตากาเรน ปวตฺติยา ธมฺเม จกฺขูติ ธมฺมจกฺขุ, ตถา เตสํ ผลานิ ตํตํปฏิปกฺเขสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานวเสน ปวตฺตนโตฯ สมนฺตโต สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุกิจฺจสาธนโต สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธพฺพโต เทวานํ ทิพฺพจกฺขุ วิยาติ ตํ ทิพฺพจกฺขุ, อภิญฺญาวิเสโสฯ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา รูปทสฺสนโต ‘‘อาโลกผรเณนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาที’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15) นเยน อาคตตฺตา จตุสจฺจปริจฺเฉทกญาณํ ‘‘ปญฺญาจกฺขู’’ติ วุตฺตํฯ ตทิทํ ‘‘วิปสฺสนาญาณ’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘วิปสฺสนามคฺคผลปจฺจเวกฺขณญาณานี’’ติ อปเรฯ

ปจฺจยภูเตหิ เอเตหิ อภิสมฺภรียนฺตีติ สมฺภารา, อุปตฺถมฺภภูตา จตุสมุฏฺฐานิกรูปาฯ สห สมฺภาเรหีติ สสมฺภารํฯ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสีทตีติ ปสาโทฯ อกฺขิกูปเก อกฺขิปฏเลหีติ อุโภหิ อกฺขิทเลหิฯ สมฺภโวติ อาโปธาตุเมว สมฺภวภูตมาหฯ อิธ ‘‘เตรส สมฺภารา’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 596) ปน สณฺฐาเนน สทฺธิํ ‘‘จุทฺทส สมฺภารา’’ติ อาคตํฯ ตตฺถ สณฺฐานนฺติ วณฺณายตนเมว ปริมณฺฑลาทิสณฺฐานภูตํฯ วิสุํ วจนํ ปน เนสํ ตถาภูตานํ อตถาภูตานญฺจ อาโปธาตุวณฺณายตนานํ ยถาวุตฺเต มํสปิณฺเฑ วิชฺชมานตฺตาฯ สมฺภวสฺส จตุธาตุนิสฺสิเตหิ สห วุตฺตสฺส ธาตุตฺตยนิสฺสิตตา โยเชตพฺพาฯ ทิฏฺฐิมณฺฑเลติ อภิมุขํ ฐิตานํ ปฏิพิมฺพปญฺญายนฏฺฐานภูเต จกฺขุสญฺญิตาย ทิฏฺฐิยา ปวตฺติฏฺฐานภูเต มณฺฑเลฯ สนฺนิวิฏฺฐนฺติ เอเตน จกฺขุปสาทสฺส อเนกกลาปคตภาโว ทสฺสิโตฯ ตถา หิ โส สตฺต อกฺขิปฏลานิ อภิพฺยาเปตฺวา วตฺตติฯ ยสฺมา โส สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ฐิเตหิ อตฺตโน นิสฺสยภูเตหิ กตูปการํ ตํนิสฺสิเตเหว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺฐาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ รูปทสฺสนสมตฺถนฺติ อตฺตานํ นิสฺสาย ปวตฺตวิญฺญาณสฺส วเสน รูปายตนทสฺสนสมตฺถํฯ วิตฺถารกถาติ ตสฺส จกฺขุโน โสตาทีนญฺจ เหตุปจฺจยาทิวเสน เจว ลกฺขณาทิวเสน จ วิตฺถารกถาฯ

สมฺมสนจารจิตฺตนฺติ วิปสฺสนาย ปวตฺติฏฺฐานภูตํ วิปสฺสิตพฺพํ จิตฺตํฯ เกจิ ‘‘วิปสฺสนุปคตกิริยมยจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํฯ ตีณิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตสฺส ปาปนวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ

อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ