เมนู

วิหนนฺติ กายํ จิตฺตญฺจาติ วิฆาโต, ทุกฺขนฺติ อาห – ‘‘อวิฆาโตติ นิทุกฺโข’’ติฯ อุปายาเสติ อุปตาเปตีติ อุปายาโส, อุปตาโปฯ ตปฺปฏิปกฺโข ปน อนุปายาโส นิรูปตาโป ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

เทวทหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[3] ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปเถ’’ติ อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ อาคตตฺตา อาห ‘‘อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต’’ติฯ มชฺฌิมเทสโต หิ ทกฺขิณทิสาย อวนฺติรฏฺฐํฯ ปวตฺตยิตฺถ เอตฺถ ลทฺธีติ ปวตฺตํ, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘ลทฺธิปวตฺตฏฺฐาเน’’ติฯ รุปฺปนสภาโว ธมฺโมติ กตฺวา รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ วุตฺโตฯ รูปธาตุมฺหิ อารมฺมณปจฺจยภูเตน ราเคน สหชาเตนปิ อสหชาเตนปิ อุปนิสฺสยภูเตน อปฺปหีนภาเวเนว วินิพทฺธํ ปฏิพทฺธํ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ วุจฺจติ – ‘‘ตสฺมิํ รูปธาตุสญฺญิเต โอเก สรติ ปวตฺตตี’’ติ กตฺวาฯ อวติ เอตฺถ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ โอกํ, ปวตฺติฏฺฐานํฯ เตนาห – ‘‘เคหสารี อาลยสารี’’ติฯ

อุคจฺฉติ วา เอตฺถ เวทนาทีหิ สทฺธิํ สมเวตีติ โอโก, จกฺขุรูปาทิฯ ปจฺจโยติ อารมฺมณาทิวเสน ปจฺจโยฯ ปจฺจโย โหตีติ อนนฺตรสมนนฺตราทินา เจว กมฺมูปนิสฺสยอารมฺมณาทินา จฯ ‘‘วิญฺญาณธาตุ โข, คหปตี’’ติ เอวํ วุตฺเต ‘‘กมฺมวิญฺญาณวิปากวิญฺญาเณสุ กตรํ นุ โข’’ติ สมฺโมโห ภเวยฺยฯ ตสฺส สมฺโมหสฺส วิฆาตตฺถํ อปคมนตฺถํฯ อสมฺภินฺนาวาติ อสํกิณฺณาว เทสนา กตาฯ อารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตา – ‘‘รูปุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, รูปารมฺมณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 3.53)ฯ ตา วิญฺญาณฏฺฐิติโย ทสฺเสตุมฺปิ

ทฬฺหํ อภินิเวสวเสน อารมฺมณํ อุเปนฺตีติ อุปยา, ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ อธิฏฺฐานภูตาติ ปติฏฺฐานภูตาฯ อภินิเวสภูตาติ ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสฺส อชฺโฌสาย ปวตฺติยา การณภูตาฯ อนุสยภูตาติ ราคานุสยทิฏฺฐานุสยภูตาฯ อุปริมโกฏิยาติ ปหานสฺส อุปริมโกฏิยา ฯ พุทฺธานญฺเญว หิ เต สวาสนา ปหีนาฯ

ปุพฺเพ อคฺคหิตํ วิญฺญาณํ อคฺคหิตเมวาติ กตฺวา กสฺมา อิธ เทสนา กตาติ โจเทติ – ‘‘อิธ วิญฺญาณํ กสฺมา คหิต’’นฺติฯ ปุพฺเพ ‘‘วิญฺญาณธาตุราควินิพนฺธญฺจ วิญฺญาณ’’นฺติ วุจฺจมาเน ยถา ยถา สมฺโมโห สิยา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคสฺส ทุกฺกรตฺตา, อิธ ปน สมฺโมหสฺส โอกาโสว นตฺถิ อวิเสเสน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กิเลสปฺปหานวเสนาติฯ เตนาห ‘‘กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถ’’นฺติอาทิฯ กมฺมวิญฺญาเณน โอกํ อสรนฺเตนา’’ติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ อสรนฺเตนาติ อนุปคจฺฉนฺเตนฯ

ปจฺจยฏฺเฐนาติ อารมฺมณาทิปจฺจยภาเวนฯ นิมิตฺตํ อุปฺปตฺติกํฯ อารมฺมณ…เป.… นิเกตนฺติ อารมฺมณกรณสงฺขาเตน นิวาสฏฺฐานภูเตน รูปเมว นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํฯ

ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตายาติ อชฺฌตฺตขนฺธปญฺจเก ฉนฺทราคสฺส พลวภาเวน ตํ ‘‘โอโก’’ติ, พหิทฺธา ฉสุ อารมฺมเณสุ ตสฺส ทุพฺพลตาย ตานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ วุตฺตานิฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สมาเนปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอโกติ วุจฺจติ เคหเมว รตฺติฏฺฐานภาวโตฯ นิเกตนฺติ วุจฺจติ อุยฺยานาทิ ทิวาฏฺฐานภาวโตฯ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ ฉนฺทราโคฯ

เคหสฺสิตสุเขนาติ เคหนิสฺสิเตน จิตฺตสฺส สุเขน สุขิโต สุขปฺปตฺโต โหติฯ กิจฺจกรณีเยสูติ ขุทฺทเกสุ เจว มหนฺเตสุ จ กตฺตพฺพตฺเถสุฯ สยนฺติ อตฺตนาฯ อนฺโตติ จิตฺตชฺฌาสเยฯ

เอวํรูโปติ อีทิสรูโปฯ วณฺณสทฺโท วิย รูปสทฺโท รูปายตนสฺส วิย สณฺฐานสฺสปิ วาจโกติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทีฆรสฺส กาโฬทาตาทีสุ รูเปสู’’ติ วุตฺตํฯ สุขาทีสูติ โสมนสฺสาทีสุฯ ตตฺถ หิ ‘‘อภิณฺหํ โสมนสฺสิโต ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนา สิยาฯ เอวํสญฺโญ นามาติ วิสยวเสน สญฺญาวิเสสปตฺถนมาหฯ เอวํวิญฺญาโณติ ปน อิธ วิสยมุเขน วิญฺญาณวิเสสปตฺถนํ วทติ – ‘‘เอวํนิปุณรูปทสฺสนสมตฺถํ, เอวํปญฺจปสาทปฏิมณฺฑิตนิสฺสยญฺจ เม วิญฺญาณํ ภเวยฺยา’’ติฯ

วฏฺฏํ ปุรโต อกุรูมาโนติ โลเก จิตฺตํ อปตฺเถนฺโตฯ อสิลิฏฺฐํ ปุพฺเพนาปรํ อสมฺพทฺธํฯ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, โทโสติ อาห – ‘‘ตุยฺหํ โทโส’’ติอาทิฯ อิเธว อิมสฺมิํเยว สมาคเมฯ นิพฺเพเฐหิ โทสโต อตฺตานํ โมเจหิฯ

หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[4] จูฬฉกฺกปญฺเหติ มูลปณฺณาเส จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺเต (ม. นิ. 1.390 อาทโย)ฯ มหาสกฺกปญฺเหปีติ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺเตปิ (ม. นิ. 1.396 อาทโย)ฯ เอตนฺติ ‘‘เย เต สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทิสุตฺตปทํฯ ตณฺหา สมฺมเทว ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหาสงฺขโย, อสงฺขตา ธาตูติ อาห ‘‘ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน’’ติฯ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺฐาติ อนฺตรหิตนิฏฺฐาฯ เตนาห ‘‘สตตนิฏฺฐา’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘อจฺจนฺตโยคกฺเขมิโน’’ติอาทีสุฯ

ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[5] สมาธีติ อปฺปนาสมาธิ, อุปจารสมาธิ วาฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ สมาธิปาทกํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ปาโฐฯ ปตฺเถตีติ ‘‘อโห วต เม อีทิสํ รูปํ ภเวยฺยา’’ติฯ อภิวทตีติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสํ วทติฯ เตนาห ‘‘ตาย อภินนฺทนายา’’ติอาทิฯ ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺฐ’’นฺติ วจีเภเท อสติปิ ตถา โลภุปฺปาเท สติ อภิวทติเยว นามฯ เตนาห ‘‘วาจํ อภินฺทนฺโต’’ติฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ อตฺตโน ปริณาเมตฺวา อนญฺญโคจรํ วิย กตฺวา คณฺหนฺโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิลิตฺวาติ ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาตี’’ติฯ ‘‘อภินนฺทตี’’ติอาทโย ปุพฺพภาควเสน วุตฺตา, ‘‘อุปฺปชฺชติ นนฺที’’ติ ทฺวารปฺปตฺตวเสนฯ ปฐเมหิ ปเทหิ อนุสโย, ปจฺฉิเมน ปริยุฏฺฐานนฺติ เกจิ ‘‘คหณฏฺเฐน อุปาทาน’’นฺติ กตฺวาฯ นาภินนฺทติ นาภิวทตีติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ น ‘‘อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติ วทตีติ ‘‘อิฏฺฐ’’นฺติ น วทติ, ‘‘กนฺต’’นฺติ น วทติฯ นาภิวทติเยว ตณฺหาย อนุปาทิยตฺตาฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ